เรือนไทยดั้งเดิม เป็นเรือนไทยยกใต้ถุนสูง หลังคาทรงจั่ว นิยมทำหลังคาแฝดติดกัน มีรางน้ำตรงกลาง ข้างบนสุดของหลังคาทำไม้ไขว้แกะสลัก เรียกว่า "กาแล" เพื่อตกแต่งให้เกิดความงามและเป็นคติความเชื่อถือเกี่ยวกับโชคลางและการบูชา ลักษณะรูปทรงเป็นแบบฝาล้มผายออก เป็นศิลปะและวัฒนธรรมแบบล้านนาไทยดั้งเดิม (ตรงข้ามกับเรือนไทยภาคกลางที่ฝาล้มสอบเข้า) เรือนมีรูปร่างลักษณะแบบแผนของแต่ละหลังแน่นอนและคล้ายคลึงกันเป็นส่วนใหญ่ จะแตกต่างกันบ้าง เช่น ขนาดของเรือน การวางครัว การจัดชาน แบบฝาแต่ละชนิด และการวางบันได รวมทั้งส่วนปลีกย่อยอื่น ๆ เล็กน้อยเท่านั้น เรือนประเภทนี้ มีวิธีการก่อสร้างและฝีมือช่างที่ละเอียดประณีต เป็นเรือนที่ถาวรและทนทาน มีอายุอยู่ได้ถึง ๑๐๐ ปีขึ้นไป จะพบได้ในเขตอำเภอเมืองและอำเภอใกล้เคียง ในจังหวัดเชียงใหม่ และในจังหวัดลำปาง เรือนประกอบด้วยอาคารอย่างน้อย ๒ หลัง หลังใหญ่ใช้เป็นที่หลับนอน มีห้องนอนและระเบียง (เติ๋น) ส่วนหลังเล็กใช้ทำเป็นครัวปรุงอาหาร เชื่อมเรือนทั้งสองด้วยชาน ด้านหนึ่งของชานเป็นบันได และร้านน้ำ (ร้านน้ำ คือ เรือนหลังเล็ก ๆ มีหลังคาอยู่ริมนอกชานชั้นบนใช้สำหรับตั้งตุ่มน้ำดื่ม)
เรือนห้องนอนสองห้อง เป็นเรือนครอบครัวใหญ่ มีห้องนอน ๒ ห้อง ด้านหน้าเป็นระเบียง แบ่งห้องนอนทั้งสองด้วยทางเดินแคบ ๆ ส่วนบนของทางเดินมีรางน้ำยาวตลอด เรียกส่วนนี้ว่า ฮ่อมริน หลังคาเรือนนอนเป็นหลังคาแฝดครัวแยกออกต่างหากอีกหลังหนึ่ง มีขนาดเล็กกว่าเรือนนอน เชื่อมเรือนทุกหลังด้วยชานแบบหลวม ๆ ส่วนด้านหนึ่งทำเป็นร้านน้ำสำหรับตั้งตุ่มน้ำดื่ม มีหลังคาคลุม ปลายสุดของชานเป็นบันได
โดยทั่วไปแล้ว เรือนมักจะหันหน้าไปทางทิศใต้เพื่อรับลมฤดูร้อน ส่วนบันไดตั้งอยู่ทางด้านหน้าหรือด้านข้างของตัวเรือน ถ้าอยู่ด้านข้างจะถอยบันไดเข้าไป ๑ ช่วงเสา ตั้งอยู่ใต้ชายคาไม่นิยมหันบันไดลงทางทิศตะวันตก
เรือนครัวส่วนมากตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกเพื่อช่วยกันความร้อนในตอนบ่าย สำหรับเรือนใหญ่จะมีบันไดอยู่หลังครัวอีก ๑ บันได
โครงสร้างทั่วไปจะใช้ไม้จริง เช่น ไม้เต็ง รัง สัก และตะเคียน หลังคามุงด้วยกระเบื้องดินเผา และใช้ระบบเสาและคาน ลักษณะเสาเป็นเสากลมหรือแปดเหลี่ยม เมื่อการก่อสร้างเจริญก้าวหน้า ได้มีการทำแบบสำเร็จรูปเป็นบางส่วน เช่น ฝาผนัง จั่ว และบันได เป็นต้น ด้านหน้าหรือด้านข้างของเรือนนอน นิยมปลูกยุ้งข้าวไว้ ๑ หลัง มีลักษณะเป็นเสากลมหรือแปดเหลี่ยม พื้นยกสูงพอพ้นศีรษะ มีคานไม้ยื่นออกมาโดยรอบ หลังคาทรงจั่วมุงด้วยกระเบื้อง ใช้ฝาไม้จริงปิดทึบโดยรอบไว้สำหรับเก็บข้าวเปลือก เกือบทุกบ้านจะขุดบ่อน้ำไว้ในบริเวณบ้านเพื่อใช้บริโภคและอุปโภค อาจจะมีลักษณะกลมหรือสี่เหลี่ยมก็ได้
