อัญมณีอาจจะเรียกว่า รัตนชาติ หรือเพชรพลอย ก็ได้ ปัจจุบันทั้งสามคำนี้ใช้สื่อความหมายเดียวกัน ต่างกันเล็กน้อยตรงที่ อัญมณีและรัตนชาติ มักจะใช้เรียกเป็นทางการ ส่วนเพชรพลอยเป็นคำเรียกทั่วไป สำหรับความแตกต่างของคำว่า อัญมณี และ รัตนชาติ คือรัตนชาติจะหมายถึงแร่หรือหินมีค่าหรือกึ่งมีค่าซึ่งเมื่อผ่านการตกแต่ง เช่น ขัดมันเจียระไนหรือแกะสลักแล้ว จะมีคุณสมบัติเป็นอัญมณีเครื่องประดับ หรือ เครื่องเพชรพลอย (Jewelry) ได้ อัญมณีมักจะหมายถึงรัตนชาติที่ผ่านการ ตกแต่งเรียบร้อยแล้ว คำว่า อัญมณี รัตนชาติและเพชรพลอย ตรงกับภาษาอังกฤษว่า Gemstones และ Gems ดังนั้น ความหมายโดยรวมแล้ว อัญมณี หรือ รัตนชาติคือ วัตถุธรรมชาติซึ่งส่วนใหญ่จะเป็นสารอนินทรีย์ ได้แก่ แร่ชนิดต่างๆ หรือเป็นสารอินทรีย์บางชนิด เช่น ไข่มุกอำพัน ฯลฯ หรือเป็นหินบางชนิด เช่น ลาพิสลาซูลี โอนิกซ์ มาร์เบิล ฯลฯ วัตถุเหล่านี้สามารถนำมาตกแต่ง ขัดมัน เจียระไน แกะสลักใช้เป็นเครื่องประดับได้ มีคุณสมบัติที่สำคัญคือ ความสวยงาม ความคงทนถาวร และความหายาก
ความสวยงาม (Beauty) จัดเป็นคุณสมบัติที่สำคัญที่สุด ในการพิจารณาถึงคุณค่าและราคาของอัญมณี แต่ก็มีการเปลี่ยนแปลงได้ ขึ้นอยู่กับสายตาของผู้พิจารณา และมักจะเป็นสิ่งที่ยากต่อการกำหนดเจาะจงตายตัวลงไปได้ บางคนอาจจะมองความสวยงามของอัญมณีอยู่ที่สีในขณะที่บางคนมองความสวยงามอยู่ที่ประกายความโปร่งใส ความใสสะอาด ประกายวาวหรือไฟที่เป็นผลส่วนใหญ่มาจากการเจียระไนที่ดีได้สัดส่วน โดยทั่วไปแล้วความสวยงามของอัญมณีส่วนใหญ่จะเป็นผลมาจากคุณสมบัติหลายๆ อย่างรวมกัน เช่น เพชร ความสวยสดงดงามของเพชรจะพิจารณาตัดสินกันที่ความบริสุทธิ์สดใสไร้มลทิน ความไม่มีสี ประกายวาวและการกระจายแสงสี (ไฟ) ในขณะที่คุณภาพและลักษณะของการเล่นสีจะเป็นปัจจัยสำคัญที่สุดในการตัดสินถึงความสวยงามของโอปอ อย่างไรก็ตามสิ่งที่โดยทั่วไปถือกันว่าเป็นความสวยงามหรือเป็นที่ต้องการก็อาจจะมีการเปลี่ยนแปลงไปได้ตามกาลเวลา ตามสภาพศิลปวัฒนธรรม หรือตามความนิยมจากระบบหนึ่งไปสู่อีกระบบหนึ่ง
ความคงทนถาวร (Durability) เป็นคุณสมบัติที่สำคัญในการพิจารณาถึงความเป็นอัญมณี แต่ไม่ได้เป็นสิ่งที่มีความสำคัญมาก ในการพิจารณาตัดสินถึงคุณค่าและราคาของอัญมณี ความคงทนถาวรของอัญมณีจะขึ้นอยู่กับคุณสมบัติทางกายภาพ ๓ ประการคือ ความแข็ง ความเหนียว และความมีเสถียรภาพทางเคมี ดังนั้น ความคงทนถาวรเป็นสิ่งที่จะแสดงให้เห็นว่า อัญมณีชนิดใดเหมาะสมเพียงใดสำหรับการสวมใส่ในชีวิตประจำวัน และเป็นคุณสมบัติที่สำคัญในมุมมองของผู้สวมใส่อัญมณี
ความหายาก (Rarity) เป็นคุณสมบัติที่สำคัญอีกประการหนึ่ง ในการพิจารณากำหนดคุณค่าและราคาของอัญมณี เพราะคุณค่าและราคาของอัญมณีโดยส่วนใหญ่เป็นผลมาจากความหายากหรือความมีจำกัด ดังนั้น ถ้าอัญมณีชนิดใดที่มีปริมาณจำกัดเข้าสู่ตลาดการค้าจะมีคนเพียงส่วนน้อยเท่านั้นที่สามารถเป็นเจ้าของอัญมณีนั้นๆ ได้ เมื่อคนที่ต้องการมีมาก จึงทำให้มีค่ามีราคาสูงขึ้น นอกจากนี้แล้วความหายากของอัญมณีใดๆ อาจจะเนื่องมาจากขนาดความโปร่งใส คุณสมบัติ ลักษณะทางแสงที่พิเศษหรือมีสีที่สุดสวย เป็นต้น เมื่อเปรียบเทียบกับความสวยงาม และความคงทนถาวรแล้ว ความหายากไม่ได้เป็นคุณสมบัติเฉพาะตัวภายในตัวอัญมณีเอง แต่เป็นสิ่งที่ขึ้นอยู่กับอารมณ์ ความนิยม และความต้องการของมนุษย์
แร่ที่จัดเป็นอัญมณีได้มีอยู่ประมาณ ๙๐ ชนิด แต่มีประมาณ ๒๐ ชนิดที่มีความสำคัญ และได้รับความนิยมโดยทั่วไป เช่น เพชร ทับทิม ไพลิน มรกต โอปอ หยก ไพฑูรย์ ฯลฯ
หินที่จัดเป็นอัญมณีได้ เช่น ลาพิส-ลาซูลี (มณีสีคราม) ออบซิเดียน (แก้วภูเขาไฟ) ยูนาไคต์ (แกรนิตชนิดหนึ่ง) โมลดาไวต์ (อุลกมณี-ดาวตกชนิดหนึ่ง) โอนิกซ์มาร์เบิล (หินอ่อน) ฯลฯ
สารอินทรีย์ที่จัดเป็นอัญมณี เช่น ไข่มุก กัลปังหา อำพัน งา เปลือกหอย (หอยมุกไฟโอเพอร์คูลัม หอยสังข์ หอยงวงช้าง) ถ่านหิน (เจต) ฯลฯ
การแบ่งกลุ่มอัญมณี ปกติแบ่งออกเป็น ๒ กลุ่มใหญ่ๆ ได้แก่
๑. เพชร (Diamonds) ทั้งชนิดใสไม่มีสีและชนิดที่มีสีต่างๆ
๒. พลอย (Colored stones) หมายถึง อัญมณีต่างๆ เช่น ทับทิม ไพลิน มรกต ควอตซ์ หยก ฯลฯ แต่ไม่รวมถึงเพชร
