วิธีเล่น มีการเสี่ยงทายว่าใครจะได้เล่นก่อนด้วยวิธีขึ้นร้าน คือ ถือหมากทั้งห้าเม็ด (จะใช้อะไรก็ได้ที่มีลักษณะกลม แต่ไม่ถึงกับกลิ้งไหลไปมา) ไว้แล้วโยนพลิกเอาหลังมือรับ แล้วพลิกมือกลับรับอีกที ใครได้มากที่สุดคนนั้นเล่นก่อน มีทั้งหมด ๕ หมาก หมากที่ ๑ ทอดหมากให้ห่างๆ กัน เลือกลูกนำไว้ ๑ เม็ด ใช้เม็ดกรวดที่ห่างที่สุดโยนเม็ดนำขึ้น แล้วเก็บทีละเม็ดพร้อมกับรับลูกนำที่หล่นลงมาให้ได้ ถ้ารับไม่ได้ถือว่า "ตาย" ขณะหยิบเม็ดที่ทอดนั้น ถ้ามือไปถูกเม็ดอื่นก็ถือว่าตาย คนอื่นเล่นแทนต่อไป และทำเช่นเดียวกันในหมากที่ ๒ แต่เก็บทีละ ๒ เม็ด หมากที่ ๓ เก็บ ๓ เม็ด และ ๑ เม็ด หมากที่ ๔ ใช้โปะไม่ทอด คือถือหมากทั้งหมดไว้ในมือ โยนลูกนำขึ้นแล้วโปะเม็ดที่เหลือลงพื้น แล้วรวมทั้งหมดถือไว้ "ขึ้นร้าน" ได้กี่เม็ดเป็นแต้มของคนนั้นถ้าขึ้นร้านเม็ดหล่นหมด ใช้หลังมือรับไม่ได้ ถือว่าตาย ไม่ได้แต้ม คนอื่นเล่นต่อในตาต่อไป ถ้าใครตายหมากไหน ก็เริ่มต้นที่หมากนั้นใหม่
วิธีเล่นหมากเก็บนี้มีพลิกแพลงหลายอย่าง เช่น โยนลูกนำขึ้นเก็บเม็ดทีละเม็ด เมื่อเก็บได้เม็ดหนึ่งก็โยนขึ้นพร้อมลูกนำ ๒-๓-๔ เม็ดตามลำดับ หมาก ๒-๓-๔ ก็เล่นเหมือนกัน โยนขึ้นทั้งหมดและต้องรับให้ได้ทั้งหมด เรียกว่า หมากพวง
ผ้าโยนลูกนำขึ้นเล่นหมาก ๑-๒-๓-๔ แต่พลิกข้างมือขึ้นรับลูกนำให้เข้าในมือระหว่างนิ้วโป้งและนิ้วชี้ โดยทำนิ้วเป็นรูปวงกลมเตรียมไว้เรียกว่า หมากจุ๊บ ถ้าใช้มือซ้ายป้องและเขี่ยหมากให้เข้าในมือนั้นทีละ ๑, ๒, ๓ และ ๔ เม็ด ในหมาก ๑, ๒, ๓ และ ๔ ตามลำดับ เรียกว่า อีกาเข้ารัง ถ้าเขี่ยไม่เข้าจะ "ตาย" ถ้าใช้นิ้วกลางกับนิ้วหัวแม่มือยันพื้น นิ้วอื่นปล่อย ทำเป็นรูปซุ้มประตู เขี่ยหมากออก เรียกว่า อีกาออกรัง ถ้าใช้นิ้วกลางกับนิ้วหัวแม่มือขดเป็นวงกลม นิ้วชี้ชี้ตรง นิ้วนอกนั้นยันพื้นเป็นรูปเหมือนรูปู ก็เรียกว่า รูปู เมื่อจบเกมการเล่นแล้วจะมีการกำทายผู้ชนะ จะทายผู้แพ้ว่าหมากในกำมือมีกี่เม็ด ถ้าทายผิดต้องถูกเขกเข่าตามจำนวนเม็ดที่ตนเองทายจนเหลือเม็ดสุดท้าย คนทายจะถือเม็ดไว้ในมือแล้ววนพร้อมทั้งร้องเพลงประกอบ เมื่อร้องจะเอามือหนึ่งกำไว้ งอข้อศอกขึ้นตั้งบนมือที่กำอีกข้างหนึ่ง
บทร้องประกอบการเล่น คือ ตะลึงตึงตังข้างล่างห้า ข้างบนสืบ ถ้าทายผิดต้องโดนเขกเข่า
ภาคใต้เรียกการเล่นชนิดนี้ว่า "หมากโตน" ภาคเหนือเรียก "หมากเก็บไม้หรือไม้แก้งขี้ (เดิมใช้ไม้) แต่ละภาคมีการเล่นพลิกแพลงต่างๆ กัน การเล่นชนิดนี้ฝึกความสังเกต ความว่องไว ไหวพริบ และความจำ ภาคอีสาน เรียกว่า "เก็บเม็ด" "เก็บไม้"
