พระราชพิธีบรมราชาภิเษกเป็นพระราชพิธีสำคัญยิ่งสำหรับประเทศที่มีพระมหากษัตริย์เป็นพระประมุข เพราะเป็นการเชิดชูเฉลิมพระเกียรติว่า เป็นพระราชาธิบดีของประเทศนั้นโดยสมบูรณ์แล้ว หรือจะกล่าวทางสังคมวิทยาพระราชพิธีบรมราชาภิเษกก็คือ การแสดงการยอมรับนับถือประมุขของสังคมนั่นเอง ดังนั้นตามโบราณราชประเพณีของไทย พระนามของผู้ได้รับการเลือกเป็นพระมหากษัตริย์พระองค์ใหม่ ก็ยังคงใช้ขานพระนามเดิม เป็นแต่เพิ่มคำว่า “ซึ่งทรงสำเร็จราชการแผ่นดิน” ต่อท้ายพระนามเครื่องยศบางอย่างก็ต้องลด เช่น พระเศวตฉัตรมีเพียง ๗ ชั้น มิใช่ ๙ ชั้น คำสั่งของพระองค์ก็ไม่เรียกว่า พระบรมราชโองการ จนกว่าจะได้ทรงรับการบรมราชาภิเษก จึงถวายพระเกียรติยศโดยสมบูรณ์
พระราชพิธีบรมราชาภิเษกของประเทศไทยที่ปรากฏหลักฐานเป็นครั้งแรกในประวัติศาสตร์คือ ศิลาจารึกวัดศรีชุมของพญาลิไท แห่งกรุงสุโขทัยกล่าวคือ พ่อขุนผาเมืองอภิเษกพระสหายคือ พ่อขุนบางกลางท่าว ให้เป็นพ่อขุนศรีอินทราทิตย์ ผู้ครองกรุงสุโขทัย แต่ก็ไม่มีรายละเอียดการประกอบพระราชพิธีว่ามีขั้นตอนอย่างใด จนกระทั่งถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช เมื่อขึ้นเสวยราชสมบัติ ได้ทรงทำพระราชพิธีนี้อย่างสังเขปเมื่อพุทธศักราช ๒๓๒๕ ครั้งหนึ่งก่อน แล้วทรงตั้งคณะกรรมการ โดยมีเจ้าพระยาเพชรพิชัย ซึ่งเป็นข้าราชการในสมัยกรุงศรีอยุธยาเป็นประธาน สอบสวนแบบแผนโดยถี่ถ้วนตั้งขึ้นเป็นตำรา แล้วทรงทำบรมราชาภิเษกเต็มตำราอีกครั้งหนึ่งเมื่อพุทธศักราช ๒๓๒๘ และได้ใช้เป็นแบบแผนในงานพระราชพิธีบรมราชาภิเษกของรัชกาลต่อๆ มาจนถึงปัจจุบัน ซึ่งแต่ละรัชกาลก็ได้ปรับปรุงแก้ไขรายละเอียดเล็กน้อยให้เหมาะสมกับกาลสมัย ที่สำคัญคือ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งทรงเป็นปราชญ์ในทางอักษรศาสตร์และโบราณราชประเพณีได้ทรงพระราชนิพนธ์คำกราบบังคมทูลของพราหมณ์และราชบัณฑิตตอนถวายเครื่องราชกกุธกัณฑ์ กับพระราชดำรัสตอบเป็นภาษาบาลีและคำแปลเป็นภาษาไทย ทั้งนี้อาจวิเคราะห์ได้ว่า พระราชพิธีนี้มีคติที่มาจากลัทธิพราหมณ์ผสมกับความเชื่อทางพุทธศาสนา ส่วนบทมนต์ต่างๆ ของพราหมณ์ ท่านผู้รู้ทางภาษาตะวันออกโบราณวินิจฉัยว่า เป็นภาษาทมิฬโบราณ
ส่วนพระราชพิธีบรมราชาภิเษกในรัชกาลปัจจุบัน เมื่อพุทธศักราช ๒๔๙๓ นั้น ทางราชสำนักได้ยึดงานบรมราชาภิเษกรัชกาลที่ ๗ เป็นหลักแต่ปรับปรุงให้เหมาะสมกับสภาพบ้านเมืองที่ยังไม่อุดมสมบูรณ์ เพราะเพิ่งผ่านพ้นสงครามโลกครั้งที่ ๒ และเพื่อให้เหมาะสมกับการปกครองระบอบประชาธิปไตยด้วย ได้ดำเนินตามโบราณราชประเพณีทุกประการ เป็นแต่ได้ปรับปรุงพิธีการบางอย่าง ให้เหมาะสมกับกาลสมัยและภาวะของบ้านเมือง โดยมีพิธีจารึกพระสุพรรณบัฏพระปรมาภิไธย ดวงพระบรมราชสมภพ และแกะดวงตราพระราชลัญจกร ณ พระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดาราม เมื่อวันที่ ๒๑ เมษายน พุทธศักราช๒๔๙๓ ตามเวลาอันเป็นพระมงคลฤกษ์
วันที่ ๔ พฤษภาคม พุทธศักราช ๒๔๙๓ เป็นวันเริ่มพระราชพิธีบรมราชาภิเษก ได้ตัดทอนพิธีเบื้องต้นลงให้พอเหมาะแก่กาลสมัย คือ ไม่มีพิธีเจริญพระพุทธมนต์ตั้งน้ำวงด้ายสายสิญจน์รอบพระแท่นมณฑลพิธี การเจริญพระพุทธมนต์ บรมราชาภิเษก ๓ วันก็กระทำเพียงวันเดียวพิธีจุดเทียนชัยบูชาพระสยามเทวาธิราช พระมหาเศวตฉัตร ๕ แห่ง และสถานที่เคารพอีก๑๓ แห่ง กระทำในตอนเย็น ก่อนพิธีประกาศพระราชพิธีบรมราชาภิเษก และเจริญพระพุทธมนต์ระหว่างพระสงฆ์เจริญพระพุทธมนต์ พราหมณ์ประกอบพิธีถวายใบสมิตตามลัทธิพราหมณ์ คือ ถวายใบมะม่วง ใบทอง และใบตะขบ ให้สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงปัดพระองค์ แล้วนำใบไม้นั้นไปทำพิธีศาสตรปุณยา ชุบโหมเพลิง เป็นการปัดเป่าผองภยันตรายทั้งปวงให้พ้นจากพระองค์พระมหากษัตริย์
วันที่ ๕ พฤษภาคม พุทธศักราช ๒๔๙๓ เวลา ๑๑.๒๑ น. สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวสรงพระมูรธาภิเษกจากสหัสธารา พระสงฆ์ในมณฑลพระราชพิธีเจริญชัยมงคลคาถา ชาวพนักงานประโคมสังข์ แตร มโหระทึก และเครื่องดุริยางค์ทหารกองเกียรติยศถวายความเคารพ แตรวงบรรเลงเพลงสรรเสริญพระบารมี ทหารปืนใหญ่ยิงปืนเฉลิมพระเกียรติ ๒๑ นัด
ต่อจากนั้น สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จสู่พระที่นั่งไพศาลทักษิณ ประทับพระที่นั่งอัฐทิศอุทุมพรราชอาสน์ภายใต้พระบวรมหาเศวตฉัตรแปรพระพักตร์สู่ทิศบูรพาเป็นปฐม เพื่อทรงรับน้ำอภิเษก โดยเปลี่ยนจากราชบัณฑิตเป็นสมาชิกรัฐสภา พิธีถวายน้ำอภิเษกนี้มีความหมายว่าเพื่ออัญเชิญสมเด็จพระมหากษัตริยาธิราชเจ้าทรงแผ่พระราชอาณา ปกครองประชาชนทั้งหลายทั่วทิศทั้ง ๘ เมื่อทรงผันพระองค์เวียนมาสู่ทิศบูรพาแล้ว เจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศร (จิตร ณ สงขลา) ประธานวุฒิสภา กราบบังคมทูลถวายชัยมงคลด้วยภาษามคธ นายเพียรราชธรรมนิเทศ ประธานสภาผู้แทนราษฎรกราบบังคมทูลเป็นภาษาไทย
เมื่อเสร็จพิธีถวายน้ำอภิเษกแล้ว พระราชคูรวามเทพมุนี (สวาสดิ์ พราหมณกุล) ทำหน้าที่พระมหาราชครู กราบบังคมทูลถวายชัยมงคลด้วยภาษามคธและภาษาไทย แล้วน้อมเกล้าฯ ถวายพระนพปฎลมหาเศวตฉัตร ตอนนี้ชาวประโคมประโคมสังข์ แตร เครื่องดุริยางค์อีกครั้งหนึ่ง
ต่อจากนั้น สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวประทับพระที่นั่งภัทรบิฐ ภายใต้พระนพปฎลมหาเศวตฉัตรพระราชครูวามเทพมุนีร่ายเวทสรรเสริญ ศิวาลัยไกรลาส จบแล้วกราบบังคมทูลถวาย เครื่องราชกกุธภัณฑ์เป็นภาษามคธแล้วทูลเกล้าฯ ถวายพระสุพรรณบัฏจารึกพระปรมาภิไธย เครื่องเบญจราชกกุธภัณฑ์ เครื่องขัตติยราชวราภรณ์เครื่องราชูปโภค และพระแสงราชศัสตราวุธพระสงฆ์เจริญชัยบงคลคาถา ชาวพนักงานประโคมสังข์ แตร ฯลฯ กองทหารถวายความเคารพบรรเลงเพลงสรรเสริญพระบารมี ทหารยิงปืนกองแก้วจินดาตามกำลังวันศุกร์ ๒๑ นัด ทหารบกทหารเรือยิงปืนใหญ่เฉลิมพระเกียรติฝ่ายละ ๑๐๑ นัด พระสงฆ์ในพระอารามทั่วราชอาณาจักรย่ำระฆังถวายชัยมงคล
เมื่อสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงรับเครื่องสิริราชกกุธภัณฑ์แล้ว พระราชครูวามเทพมุนีกราบบังคมทูลถวายชัยมงคลด้วยภาษามคธและภาษาไทย จากนั้นจึงมีพระปฐมบรมราชโองการพระราชทานอารักขาแก่ประชาชนชาวไทยว่า “เราจะครองแผ่นดินโดยธรรมเพื่อประโยชน์สุขแห่งมหาชนชาวสยาม” พระราชครูวามเทพมุนีรับสนองพระปฐมบรมราชโองการ แล้วทรงหลั่งทักษิโณทกตั้งพระราชสัตยาธิษฐาน จะทรงปฏิบัติพระราชกิจปกครองราชอาณาจักรไทยโดยทศพิธราชธรรมจรรยา ดังพระปฐมบรมราชโองการที่พระราชทานไว้
เวลา ๑๔.๐๐ น. เสด็จพระราชดำเนินออกมหาสมาคม ณ พระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัยฯ คณะรัฐมนตรี ทูตานทูต สมาชิกรัฐสภาข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ เฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทถวายชัยมงคล
เวลา ๑๔.๔๐ น. มีพระราชพิธีสถาปนาเฉลิมพระเกียรติยศสมเด็จพระราชินีสิริกิติ์พระอัครมเหสี ให้ทรงดำรงฐานันดรศักดิ์เป็นสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินี
วันที่ ๖ พฤษภาคม พุทธศักราช ๒๔๙๓ เวลา ๑๙.๕๔ น. มีพระราชพิธีเฉลิมพระราชมณเฑียร ณ พระที่นั่งจักรพรรดิพิมาน พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวและสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินี ประทับแรมในพระบรมมหาราชวังรุ่งเช้าจึงเสด็จพระราชดำเนินกลับ
วันที่ ๗ พฤษภาคม พุทธศักราช ๒๔๙๓ เสด็จออกท้องพระโรงกลาง พระที่นั่งจักรีมหาปราสาท คณะทูตานุทูตและกงสุลเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท ถวายชัยมงคล
เวลา ๑๖.๓๐ น. พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวและสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีเสด็จพระราชดำเนินมายังพระที่นั่งสุทไธสวรรย์ปราสาท คณะบุคคลและสมาคมต่างๆ เฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทถวายชัยมงคล จากนั้นเสด็จออกสีหบัญชรพระที่นั่งสุทไธสวรรย์ปราสาทให้ประชาชนเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทพระยารามราชภักดี ปลัดกระทรวงมหาดไทยกราบบังคมทูลถวายชัยมงคลในนามประชาชนชาวไทยทั้งประเทศ
เวลา ๑๗.๐๐ น. เสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัยฯ ในพิธีเฉลิมพระนาม สมเด็จพระวชิรญาณวงศ์ สมเด็จพระสังฆราช และทรงตั้งสมณศักดิ์พระราชาคณะ แล้วทรงสดับพระธรรมเทศนา ซึ่งสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (ญานวโร) ถวายพระธรรมเทศนามงคลสูตรรัตนสูตร และเมตตสูตร รวมหนึ่งกัณฑ์
วันที่ ๘ พฤษภาคม พุทธศักราช ๒๔๙๓ เสด็จออกพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัยฯ ในพิธีสถาปนาฐานันดรศักดิ์พระราชวงศ์ ได้แก่ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระชัยนาทนเรนทรพระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวิวัฒนไชย และพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้านักขัตรมงคล จากนั้นทรงสดับพระธรรมเทศนา ซึ่งสมเด็จพระวชิรญาณวงศ์ สมเด็จพระสังฆราช ถวายพระธรรมเทศนาเทวตาทิสนกถา ทศพิธราชธรรมและจักรวรรดิวัตร รวมหนึ่งกัณฑ์ การถวายพระธรรมเทศนาทั้งสองวันนี้ลือว่าเป็นการสำคัญมาก พระภิกษุที่ถวายเทศน์ขึ้นนั่งบนพระแท่นมหาเศวตฉัตร มิใช่นั่งเทศน์บนธรรมาสน์เทศน์ธรรมดาเช่นการพระราชพิธีอื่น การพระราชพิธีบรมราชาภิเษก พุทธศักราช ๒๔๙๓ จึงเป็นอันสิ้นสุดลง ส่วนการเสด็จเลียบพระนครเป็นการไม่สะดวกในขณะนั้น แต่ได้ยกมากระทำการเสด็จพระราชดำเนินโดยกระบวนพยุหยาตราสถลมารคในพระราชพิธีมหามงคลเนื่องในวโรกาสเจริญพระชนมพรรษาครบ ๓ รอบพระนักษัตร เมื่อพุทธศักราช ๒๕๐๖
พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ได้พระราชทานพระบรมราโชวาทในพิธีพระราชทานปริญญาบัตรแก่บัณฑิตจุฬาลงกรฌ์มหาวิทยาลัยเมื่อวันที่ ๒๑ เมษายน พุทธศักราช ๒๕๐๓ ทรงกล่าวถึงความสำคัญของประเพณีไว้ว่า
“ประเพณีนั้น หมายถึง แบบแผน หรือขนบธรรมเนียมที่ปฏิบัติสืบต่อกันมา การสิ่งใดที่ริเริ่มขึ้นแล้วได้รับความนิยมถือปฏิบัติตามกันต่อไปจัดว่าเป็นประเพณี คนเราจะดำเนินชีวิตก็ต้องมีแบบแผนเป็นหลัก เราจึงต้องมีประเพณีเป็นแนวปฏิบัติ ชาติไทยเราได้มีประเพณีที่ดีงามมาแต่โบราณกาล บรรพบุรุษของเราได้ปฏิบัติสืบเนื่องมาหลายชั่วคน เมื่อตกทอดมาถึงเราเช่นนี้ เราควรจะรับไว้ด้วยความเคารพ...”
พระราชพิธีบรมราชาภิเษกเป็นพระราชพิธีที่สำคัญยิ่ง เต็มไปด้วยความศักดิ์สิทธิ์ สง่างามและแสดงให้เห็นถึงวัฒนธรรมอันละเอียดอ่อนงดงาม และเป็นการเทิดทูนสถาบันพระมหากษัตริย์ให้ทรงพระเกียรติอันสูงส่ง สมกับที่เป็นหลักชัยเป็นมิ่งขวัญของปวงชนชาวไทยไปตลอดกาลนาน
