การศึกษาเป็นรากฐานที่สำคัญประการหนึ่งสำหรับความเจริญก้าวหน้าของบ้านเมืองด้วยเหตุนี้ พระมหากษัตริย์ของไทยทุกพระองค์จึงทรงใฝ่พระราชหฤทัยบำรุงการศึกษา และส่งเสริมให้ประชาชนทุกหมู่เหล่าได้มีโอกาสศึกษาเล่าเรียนเสวงหาความรู้ตามกำลังสติปัญญา เพื่อประโยชน์ของตนและประโยชน์ของบ้านเมือง การจัดการศึกษาแต่เดิมมาอยู่ในความอุปถัมภ์ของพระภิกษุในพุทธศาสนาเป็นหลักต่อมา ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงได้ทรงขวนขวายจัดตั้งโรงเรียนสอนกุลบุตรกุลธิดาขึ้น แต่เนื่องจากการจัดการศึกษาไม่สามารถเห็นผลได้อย่างรวดเร็ว พระบรมราโชบายในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ที่จะทรงจัดการศึกษาถึงขั้นมหาวิทยาลัย เหมือนกับนานาอารยประเทศยังไม่ประสบผลสำเร็จ พระองค์ก็เสด็จสวรรคตก่อนในรัชกาลต่อมา พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวได้ทรงดำเนินพระบรมราโชบายโนเรื่องนี้สืบต่อจากสมเด็จพระบรมชนกนาถ โดยได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้สถาปนา “โรงเรียนข้าราชการพลเรือนของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว” ขึ้นเป็นมหาวิทยาลัยโดยพระราชทานนามว่า “จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย” เพื่อเป็นพระบรมราชานุสรณ์เฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระปิยมหาราช การศึกษาในจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยในระยะแรก เป็นการรวบรวมโรงเรียนวิชาชีพเฉพาะของหน่วยราชการ หลายหน่วยที่มีอยู่แล้วเข้าด้วยกัน แล้วค่อยพัฒนาขึ้นตามลำดับต่อมา ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ปรากฏว่ามีผู้สำเร็จการศึกษาถึงระดับที่จะได้รับปริญญาบัตรเป็นครั้งแรกในปีพุทธศักราช ๒๔๗๓ คือผู้ได้รับปริญญาเวชศาสตรบัณฑิต หรือปริญญาแพทยศาสตรบัณฑิตในปัจจุบัน จำนวน ๑๘ คน ในการนี้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้จัดเป็นงานเสด็จพระราชดำเนิน โดยได้เสด็จพระราชดำเนินพร้อมด้วยสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินี มาพระราชทานปริญญาบัตรแก่บัณฑิตผู้สำเร็จการศึกษา เป็นปฐมกิจอันเพิ่งมีขึ้นในมหาวิทยาลัยในสยามประเทศเป็นครั้งแรก เมื่อวันที่ ๒๕ ตุลาคม พุทธศักราช ๒๔๗๓ และมหาวิทยาลัยได้ขอพระราชทานสงวนธรรมเนียมข้อนี้ไว้คือ ถือว่าการพระราชทานปริญญาบัตรเป็นพิธีหน้าพระที่นั่ง หรือมิฉะนั้นก็ถวายปฏิญญาต่อพระบรมรูปและมีผู้แทนพระองค์ ความทราบฝ่าละอองธุลีพระบาทแล้วพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวมีพระราชกระแสโปรดเกล้าฯ ว่าดีแล้ว พระราชทานพระบรมราชานุญาต
ตั้งแต่นั้นเป็นต้นมา จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย และมหาวิทยาลัยที่เป็นของราชการแห่งอื่นที่ได้สถาปนาขึ้นภายหลัง ได้ถือเป็นธรรมเนียมที่จะจัดพิธีพระราชทานปริญญาบัตรแก่บัณฑิตผู้สำเร็จการศึกษาจากมหาวิทยาลัยของตนเป็นงานเสด็จพระราชดำเนิน หรือทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้พระราชวงศ์เสด็จมาทรงปฏิบัติพระราชกรณียกิจ แทนพระองค์ตราบจนกระทั่งทุกวันนี้
ในรัชกาลปัจจุบัน พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชได้เสด็จพระราชดำเนินไปพระราชทานปริญญาบัตรแก่บัณฑิตผู้สำเร็จการศึกษาจากมหาวิทยาลัยต่างๆ ด้วยพระองค์เองเป็นครั้งแรก เมื่อพุทธศักราช ๒๔๙๓ หลังจากพระราชพิธีบรมราชาภิเษกแล้ว เพราะก่อนหน้านั้นประทับอยู่ต่างประเทศ และตั้งแต่นั้นเป็นต้นมา ได้ทรงพระราชอุตสาหะเป็นอย่างยิ่งในการปฏิบัติพระราชกรณียกิจสำคัญเรื่องนี้ ในระยะแรกมหาวิทยาลัยที่เป็นของราชการนั้นมีอยู่ไม่กี่แห่ง บัณฑิตผู้สำเร็จการศึกษาในแต่ละปีก็มีจำนวนไม่มากนัก ครั้นบ้านเมืองเจริญมากขึ้นมหาวิทยาลัยก็มีจำนวนเพิ่มมากขึ้นกว่าแต่ก่อนหลายเท่า บัณฑิตผู้สำเร็จการศึกษาในแต่ละปีก็เพิ่มจำนวนขึ้นเป็นจำนวนพัน หรือจำนวนหมื่น แต่ด้วยอำนาจแห่งพระมหากรุณา พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวก็ยังทรงพระราชอุตสาหะรักษาธรรมเนียมพิธีพระราชทานปริญญาบัตรหน้าพระที่นั่งไว้ไม่เปลี่ยนแปลง หากทรงขัดข้องด้วยพระราชกรณียกิจสำคัญ ก็ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี หรือสมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าจุฬาภรณวลัยลักษณ์ อัครราชกุมารี เสด็จพระราชดำเนิน หรือเสด็จแทนพระองค์เสมอมา
ความสำคัญยิ่งอีกอย่างหนึ่งของพิธีพระราชทานปริญญาบัตร นอกเหนือจากความภาคภูมิใจในเกียรติยศที่บัณฑิตทุกคนได้รับพระราชทานปริญญาบัตรจากพระหัตถ์แล้ว ได้แก่ พระบรมราโชวาทที่พระราชทานในตอนท้ายของพิธี ก่อนเสด็จพระราชดำเนินกลับ ทรงชี้แนะแนวทางที่ควรปฏิบัติสำหรับบัณฑิตที่จะออกไปทำงานในฐานะหน้าที่ต่างๆ กัน พระราชดำริที่พระราชทานหรือพระราชทรรศนะที่ทรงชี้แนะ ล้วนแต่เป็นผลมาจากประสบการณ์ของพระองค์เอง แล้วอาศัยพระบรมราชปรีชาญาณวิเคราะห์ จัดเป็นหมวดหมู่ทรงชี้แจงพระราชทานบัณฑิตใหม่ให้ใคร่ครวญหรือไตร่ตรองตาม พระมหากรุณาธิคุณที่พระราชทานพระบรมราโชวาทอันมีคุณค่ายิ่งเช่นนี้ เป็นที่เทิดทูนไว้เหนือเกล้าเหนือกระหม่อมของบัณฑิตทุกคน
ห้าสิบกว่าปีในรัชกาลปัจจุบัน ยังไม่มีผู้ใดทำสถิติรวบรวมว่า พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวได้พระราชทานปริญญาบัตรแก่บัณฑิตของมหาวิทยาลัยต่างๆ ไปแล้วเป็นจำนวนกี่แสนคน แต่พยานวัตถุที่เห็นได้อย่างชัดเจน ได้แก่ ภาพบัณฑิตใหม่กำลังรับพระราชทานปริญญาบัตรจากพระหัตก์พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวที่ประดับอยู่ตามบ้านเรือนทั่วประเทศ บัณฑิตที่พากเพียรศึกษาตามหลักสูตรในมหาวิทยาลัยทุกแห่ง ย่อมมีความใฝ่ฝันที่จะได้เข้าเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทรับพระราชทานปริญญาบัตร เพราะถือว่าเป็นเกียรติยศสูงสุดของคนไทย ในโอกาสที่สำเร็จการศึกษาระดับปริญญา พระมหากษัตริย์ของประเทศได้ทรงพระมหากรุณาเสด็จฯ มาเป็นพยานร่วมรับรู้ในความสำเร็จครั้งนี้ด้วย พระบรมราโชวาทและพรที่พระราชทานเป็นมิ่งมงคล ถ้าบัณฑิตทุกคนรับใส่เกล้าฯ และน้อมนำไปปฏิบัติก็จะมีแต่ความเจริญก้าวหน้าและประสบความสำเร็จในชีวิตอย่างแน่นอน
พระมหากรุณาธิคุณที่พระราชทานแก่บัณฑิตใหม่ของมหาวิทยาลัยต่างๆ นั้นมากเกินกว่าจะพรรณนา เช่น ครั้งหนึ่งในงานพระราชทานปริญญาบัตรของจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยขณะที่กำลังพระราชทานปริญญาบัตรอยู่นั้นกระแสไฟฟ้าเกิดขัดข้อง ทำให้ไฟฟ้าภายในหอประชุมดับลงชั่วขณะ และไม่สามารถถ่ายภาพบัณฑิตรับพระราชทานปริญญาบัตรได้ แต่มีไฟฟ้าฉุกเฉินซึ่งให้แสงสว่างเพียงพอที่จะพระราชทานปริญญาบัตรต่อไปได้โดยไม่ต้องหยุดรอ ประมาณ๒-๓ นาที กระแสไฟฟ้าในหอประชุมทั้งหมดก็กลับเป็นปกติ บัณฑิตที่รับพระราชทานปริญญาบัตรในช่วงที่กระแสไฟฟ้าขัดข้องต่างก็นึกในใจว่า ตนคงไม่มีวาสนาได้ภาพถ่ายขณะกำลังรับพระราชทานปริญญาบัตรไปอวดพ่อแม่ผู้ปกครองเหมือนบัณฑิตคนอื่น แต่ด้วยพระมหากรุณาพระองค์มีพระราชกระแสรับสั่งให้ไปตามบัณฑิตเหล่านั้นมาเข้าแถวรับพระราชทานปริญญาบัตรซ้ำอีกครั้งหนึ่ง เพื่อจะได้มีโอกาสบันทึกภาพประวัติศาสตร์ของแต่ละคน เรื่องนี้ดูเหมือนเรื่องเหลือเชื่อเพราะไม่น่าเป็นไปได้ว่า ในงานพิธีที่สำคัญมากเช่นนี้ ผู้เป็นประมุขของประเทศจะเห็นความสำคัญของเรื่องเล็กๆ น้อยๆ แต่เรื่องนี้ก็ได้เกิดขึ้นแล้วในประเทศไทยที่มีพระมหากษัตริย์ผู้ทรงพระคุณธรรมอันประเสริฐ ได้แก่ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช
