พฤกษศาสตร์พื้นบ้านในประเทศไทย - อ่านสารานุกรมไทย

          การศึกษาพฤกษศาสตร์พื้นบ้านในประเทศไทยอยู่ในระยะเริ่มต้น ข้อมูลที่เกี่ยวกับการใช้ประโยชน์พืชโดยผ่านการค้นคว้าวิจัยตามแบบแผนมีน้อยมาก เท่าที่มีการจดบันทึกเป็นหลักฐานอยู่บ้างได้แก่ข้อมูลเกี่ยวกับพืชสมุนไพรในตำรับยาไทยโบราณ  ข้อจำกัดของการศึกษาพฤกษศาสตร์พื้นบ้านในประเทศไทยก็คือ ประเทศไทยยังขาดข้อมูลพื้นฐานเกี่ยวกับความอุดมสมบูรณ์ของทรัพยากรพืช ทั้งยังขาดแคลนนักพฤกษศาสตร์ที่เชี่ยวชาญ และมีประสบการณ์ทางด้านการจำแนกพรรณพืช และขาดแคลนนักพฤกษศาสตร์พื้นบ้าน (Ethnobotanist) ผู้มีประสบการณ์สามารถจำแนกพืชในละแวกชุมชนของตนเองได้

          ข้อมูลพื้นฐานทรัพยากรพรรณพืชของประเทศใดประเทศหนึ่ง จะปรากฏอยู่ในหนังสือพรรณพฤกษชาติ (flora) ประเทศไทยยังไม่เคยมีหนังสือพรรณพฤกษชาติของประเทศฉบับสมบูรณ์มาก่อน ในขณะที่ประเทศอื่นในภูมิภาคเอเชียและเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ได้ตีพิมพ์หนังสือพรรณพฤกษชาติของประเทศมานานแล้ว โดยนักพฤกษศาสตร์ชาวตะวันตก ได้แก่ หนังสือพรรณพฤกษชาติของประเทศอินเดีย พม่า แหลมมลายูภูมิภาคอินโดจีน และชวา หนังสือพรรณพฤกษชาติของประเทศไทยตอนแรกตีพิมพ์เมื่อปี พ.ศ. ๒๕๑๓ - พ.ศ. ๒๕๓๘ ตีพิมพ์หนังสือไปได้เพียงประมาณร้อยละ ๓๐ ของจำนวนพืชที่มีท่อลำเลียง (vascular plants) ทั้งหมดของประเทศ ซึ่งมีประมาณไม่ต่ำกว่า ๑๐,๐๐๐ ชนิด ดังนั้นประเทศไทยยังขาดข้อมูลพื้นฐานพรรณพฤกษชาติอยู่อีกมากอันเป็นข้อจำกัดที่สำคัญประการหนึ่ง ในการศึกษาค้นคว้าพฤกษศาสตร์พื้นบ้านในประเทศไทย

          การศึกษาทางพฤกษศาสตร์พื้นบ้านในประเทศไทยที่ผ่านมา ผลงานส่วนใหญ่ปรากฏเป็นเพียงรายงานเบื้องต้น เกี่ยวกับการใช้ประโยชน์พืชของกลุ่มชนพื้นบ้าน โดยเฉพาะการใช้พืชสมุนไพรและพืชอาหาร นอกจากนี้มีรายงานไม่กี่เรื่องที่กล่าวถึง พืชที่มีพิษ พืชที่ใช้เป็นวัตถุดิบในงานหัตถกรรมพื้นบ้าน และพืชโบราณที่ปรากฏอยู่ในจารึก หรือถูกกล่าวขานในวรรณคดีไทยหรือนิทานพื้นบ้านในยุคสมัยต่างๆ  ส่วนงานค้นคว้าวิจัยพฤกษศาสตร์พื้นบ้านตามแบบแผนที่ได้มาตรฐานโดยมีการสำรวจในพื้นที่พร้อมบันทึกรายละเอียดและทำการเก็บตัวอย่างพรรณไม้แห้งไว้เป็นหลักฐาน (voucher specimen) ยังมีน้อยมาก เท่าที่ปรากฏมีผลงานเพียงไม่กี่เรื่อง ได้แก่ การศึกษาเกี่ยวกับการใช้พืชสมุนไพรของชาวเขาบางเผ่าทางภาคเหนือโดยนักวิชาการชาวต่างประเทศ

          งานค้นคว้าวิจัยทางพฤกษศาสตร์พื้นบ้านในประเทศไทยมีขอบเขตกว้าง ขึ้นกับวัตถุประสงค์และความชำนาญเฉพาะเรื่องของผู้วิจัย แต่ไม่ว่าจะเป็นการศึกษาการใช้พืชพรรณกลุ่มใดของกลุ่มชนพื้นบ้าน นักวิจัยด้านนี้จำเป็นต้องมีความรู้ และประสบการณ์ทางพฤกษศาสตร์จำแนกพวกเป็นพื้นฐานอยู่บ้าง เพื่อช่วยในการปฏิบัติงานภาคสนาม เป็นไปได้รวดเร็วและแม่นยำมากยิ่งขึ้น นักวิจัยควรถือหลักปฏิบัติงานในท้องที่ดังต่อไปนี้

          ก. สำรวจพืชพรรณที่ผู้คนนำมาใช้ตามชุมชนพื้นบ้าน ทั้งพืชที่ใช้บริโภค อุปโภค หรือใช้ใน พิธีกรรมทางศาสนา ความเชื่อถือ ฯลฯ และเก็บตัวอย่างพรรณไม้แห้ง (herbarium specimen) ไว้เป็นหลักฐานอ้างอิงในการตรวจสอบชนิดพืช และชื่อวิทยาศาสตร์ที่ถูกต้อง
          ข. บันทึกชื่อพื้นเมือง รายละเอียดรูปพรรณของพืช ถิ่นกำเนิด ประโยชน์หรือโทษของพืช
          ค. บันทึกส่วนของพืชที่นำมาใช้ประโยชน์ โดยเฉพาะพืชสมุนไพรต้องระบุว่าใช้ส่วนราก เปลือก ยางหรือชันไม้ แก่นไม้ กิ่งไม้ ใบดอก ผล หรือเมล็ด และวิธีการนำมาใช้ การปรุง การผลิต ฯลฯ
          ง. บันทึกชื่อ อายุ เพศ และความรู้ของผู้คนพื้นบ้านที่ให้ข้อมูล หรือให้ความรู้เกี่ยวกับภูมิปัญญาพื้นบ้าน และควรสอบถามผู้อื่นในชุมชนเดียวกันซ้ำมากกว่า ๑ ราย เพื่อความแน่นอนว่ามีการใช้พืชดังกล่าวในรูปแบบเดียวกัน
          จ. บันทึกสภาพของชุมชนพื้นบ้าน ลักษณะการตั้งถิ่นฐานและความเป็นอยู่ของชุมชน ช่วงเวลาของการตั้งถิ่นฐาน การทำเกษตรกรรม ขนบธรรมเนียมประเพณี วัฒนธรรม และความเชื่อถือต่างๆ