เมื่อพุทธศักราช ๒๔๙๗ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ฉายภาพยนตร์ส่วนพระองค์ ณ ศาลาเฉลิมกรุงรายได้ทั้งหมดพระราชทานในการสร้างตึก “อานันทมหิดล” ในบริเวณโรงพยาบาลศิริราชเพื่อเป็นพระอนุสรณ์สถานแด่สมเด็จพระบรมเชษฐาธิราช พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล ปรากฏว่า รายได้จากการฉายภาพยนตร์เมื่อ ๔๕ ปี มาแล้วนั้น สูงถึง ๔๔๔,๖๐๐.๕๐ บาท (สี่แสนสี่หมื่นสี่พันหกร้อยบาทห้าสิบสตางค์) แต่กระนั้นก็ยังไม่เพียงพอสำหรับค่าใช้จ่ายในการก่อสร้าง จึงพระราชทานเงินส่วนพระองค์และเงินที่มีผู้โดยเสด็จพระราชกุศลเพิ่มเติมอีก รวมทั้งสิ้น ๑,๕๕๘,๕๖๑ บาท (หนึ่งล้านห้าแสนห้าหมื่นแปดพันห้าร้อยหกสิบเอ็ดบาท) ตึก “อานันทมหิดล” จึงถือกำเนิดขึ้นสมดังพระราชประสงค์ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวได้เสด็จพระราชดำเนินทรงเปิดตึก“อานันทมหิดล” ณ โรงพยาบาลศิริราช เมื่อวันที่ ๙ มิถุนายน พุทธศักราช ๒๕๐๐
เมื่อสร้างตึกสำหรับเด็กเจ็บป่วยขึ้นที่โรงพยาบาลศิริราชเสร็จเรียบร้อยแล้ว ปรากฏว่ามีเงินคงเหลืออีก ๑๗๕,๐๖๔.๗๕ บาท (หนึ่งแสนเจ็ดหมื่นห้าพันหกสิบสี่บาทเจ็ดสิบห้าสตางค์) ประจวบกับรัฐมนตรีว่าการกระทรวงสาธารณสุขในสมัยนั้น ได้มีหนังสือกราบบังคมทูลขอพระราชทานเงินเพื่อสร้างสร้างสถาบันอบรมเจ้าหน้าที่และค้นคว้าเรื่องโรคเรื้อนขึ้นที่สถานพยาบาลพระประแดง ในวงเงินประมาณหนึ่งล้านบาทจึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานเงินจำนวนที่เหลือนี้ให้เป็นทุนในการริเริ่มเกี่ยวกับผู้ป่วยโรคเรื้อน การก่อสร้างได้ดำเนินตามโครงการขึ้นทีละหลังตามลำดับ และตามจำนวนเงินที่มีอยู่จนครบสี่หลัง รวมเป็นเงิน ๑,๒๓๖,๐๐๐ บาท (หนึ่งล้านสองแสนสามหมื่นหกพันบาท)
เมื่อวันที่ ๑๖ มกราคม พุทธศักราช ๒๕๐๑พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวและสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ ได้เสด็จพระราชดำเนินไปในการพระราชพิธีวางศิลาฤกษ์ ณ สถานพยาบาลพระประแดง เมื่อการก่อสร้างได้ดำเนินการจนเป็นที่เรียบร้อยแล้ว กระทรวงสาธารณสุขได้ขอพระราชทานนามสถาบันแห่งนี้จึงได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานนามว่า “สถาบันราชประชาสมาสัย” (มีความหมายว่า พระมหากษัตริย์และประชาชนอาศัยซึ่งกันและกัน) และเสด็จพระราชดำเนินเปิด “สถาบันราชประชาสมาสัย” เมื่อวันที่ ๑๖ มกราคม พุทธศักราช ๒๕๐๓
พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวได้พระราชทานแนวพระราชดำริว่า ดวงตราประจำของมูลนิธิควรเป็นรูปดอกบัวกับน้ำ ซึ่งหมายถึง พระมหากษัตริย์กับประชาชน ผู้ออกแบบดวงตรา คือ นายเหม เวชกร ดอกบัวสีเหลือง หมายถึง พระมหากษัตริย์ สีเหลืองคือสีประจำวันจันทร์อันเป็นวันพระบรมราชสมภพ น้ำ หมายถึง ประชาชน โดยธรรมชาติแล้วดอกบัวกับน้ำต้องอาศัยซึ่งกันและกัน จึงมีชีวิตเจริญอยู่ได้
นับตั้งแต่นั้นมา สถาบันราชประชาสมาสัยนี้ได้รับความช่วยเหลือจากองค์การต่างประเทศหลายองค์การ องค์การอนามัยโลกได้จัดส่งที่ปรึกษามาประจำ กองทุนสงเคราะห์เด็กแห่งสหประชาชาติจัดหาเครื่องมือและอุปกรณ์การเรียนการสอน แล้วยังมีมูลนิธิฮาร์ทเดเก้นแห่งประเทศเยอรมนี และซาซากาวาแห่งประเทศญี่ปุ่น และองค์การอื่นๆ ที่ร่วมมือช่วยเหลือสถาบันนี้อีกมาก
เมื่อพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวได้เสด็จพระราชดำเนินไปทอดพระเนตรความเป็นอยู่ของผู้ป่วยโรค เรื้อน ณ สถานพยาบาลแห่งนี้ ทรงมีพระราชหฤทัยห่วงใยเด็กๆ ซึ่งเป็นบุตรของผู้ป่วยโรคเรื้อน วิธีการในสมัยนั้นโรงพยาบาลจำเป็นต้องแยกเด็กจากพ่อแม่มาเลี้ยงไว้ต่างหากตั้งแต่แรกเกิด เพื่อมิให้ติดเชื้อจากพ่อแม่ เพราะทางสถานพยาบาลพระประแดงยังไม่มีหน่วยเลี้ยงบุตรผู้เป็นโรคเรื้อน เมื่อเด็กโตขึ้นจึงส่งไปให้สถานสงเคราะห์เด็กของกรมอนามัย กระทรวงสาธารณสุขที่จังหวัดนนทบุรี เพื่อให้ศึกษาเล่าเรียนต่อไป
พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงคำนึงถึงการเล่าเรียนของบุตรผู้ป่วยโรคเรื้อน ซึ่งทางราชการแยกเลี้ยงไว้ในสถานเลี้ยงเด็กของกรมอนามัย เด็กเหล่านั้นก็เป็นปกติมิได้ติดต่อโรคเรื้อน เมื่อนายพงษ์สวัสดิ์ สุริโยทัย กับคณะได้ทูลเกล้าฯ ถวายเงินจำนวน ๑,๐๐๐,๐๐๐ บาท (หนึ่งล้านบาท) จึงมีพระราชดำริว่า ครึ่งหนึ่งของเงินจำนวนนี้ควรใช้จ่ายในการก่อสร้าง
โรงเรียน อีกครึ่งหนึ่งสำหรับใช้เป็นทุนการศึกษาแล้วทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้นายขวัญแก้ววัชโรทัย นำกระแสพระราชดำริไปปรึกษาท่านผู้หญิงดุษฎีมาลา มาลากุล รองประธานกรรมการบริหารมูลนิธ และท่านผู้หญิงจงกลกิตติขจร ประธานกรรมการบริหาร ว่ามีพระบรมราโชบาย ที่จะให้มูลนิธิสร้างโรงเรียน โดยให้อาคารเรียนมีลักษณะไม่แตกต่างจากบ้านพ่อแม่ของเด็กมากนัก เพราะทรงพิจารณาว่าถ้าเด็กเหล่านี้ได้รับการอบรมเลี้ยงดูอย่างกูกวิธี ให้มีโอกาสใช้ชีวิตความเป็นอยู่ที่พอดีตามชีวิตจริงของตน เมื่อเรียนจบแล้วเด็กเหล่านั้นก็จะดำเนินชีวิตไปตามปกติสามัญเยี่ยงประชาชนธรรมดาได้ แต่ถ้าให้กินอยู่ในอาคารใหญ่งดงามกว่าบ้านที่เขาเคยอยู่กับพ่อแม่ จะทำให้เด็กเคยชินต่อความสะดวกสบายมากเกินฐานะ ต่อไปจะทำให้ดำเนินชีวิตลำบากเพราะปรับตัวไม่ได้
ท่านผู้หญิงดุษฎีมาลา มาลากุล รับสนองพระบรมราโชบายด้วยความโสมนัส แต่ขอพระราชทานพระบรมราชานุญาตสร้างอาคารเป็นตึกเพื่อความมั่นคงถาวร และขอที่ราชพัสดุซึ่งเป็นสวนมะพร้าว ริมฝั่งแม่น้ำเจ้าพระยาจากผู้ว่าราชการจังหวัดสมุทรปราการ โดยตั้งอยู่เยื้องกับสถานพยาบาลโรคเรื้อนพระประแดงที่ดินทั้งหมดมีสองแปลง มีถนนสุขสวัสดิ์ผ่านด้วยความสามารถของผู้ว่าราชการจังหวัด และท่านผู้หญิงดุษฎีมาลา ที่ไปขอร้องผู้ที่ทำสวนมะพร้าวอยู่ ณ ที่เดิมนั้น ให้ขยับบ้านพักอาศัยถอยหลังออกไปปลูกใหม่ได้สำเร็จ มูลนิธิราชประชาสมาสัยได้รับความสนับสนุนจากกระทรวงศึกษาธิการในเรื่องอาคารเรียนระดับประถมศึกษา อาคารโรงฝึกงาน รวมทั้งบุคลากรผู้สอนได้ครบกระบวนการ พร้อมด้วยอาคาร ๑๐ ปี หนึ่งหลัง ต่อมาเมื่อถึงกำหนดงานพระราชพิธีรัชดาภิเษก ในปีพุทธศักราช ๒๕๑๔ กระทรวงศึกษาธิการมีนโยบายที่จะสร้างโรงเรียนเฉลิมพระเกียรติขึ้นทั้ง ๔ มุมเมือง จึงขอที่ดินจากกระทรวงสาธารณสุข ซึ่งอยู่ฝั่งตรงข้ามโรงเรียนประถมของมูลนิธิราชประชาสมาสัย สร้างเป็นโรงเรียนมัธยม พร้อมทั้งมีหอประชุมโรงเรียนราชประชาสมาสัย จึงได้ค่อยๆ เจริญก้าวหน้าขึ้น พร้อมทั้งมีโรงเรียนอนุบาล โรงเรียนระดับประกมศึกษา และโรงเรียนระดับมัธยมศึกษาขยายรับเด็กนักเรียนที่มีภูมิลำเนาอยู่ในอำเภอพระประแดง ให้ได้มีโอกาสเข้าศึกษาในโรงเรียนนี้ส่วนเด็กนักเรียนซึ่งเป็นบุตรผู้ป่วยโรคเรื้อนนั้นแม้จะมีกรรมแต่กำเนิดและถูกแยกจากบิดามารดาแต่ปัจจุบันได้สำเร็จการศึกษาจากโรงเรียนสามารถประกอบสัมมาอาชีวะเลี้ยงตนเองและครอบครัวได้เป็นจำนวนไม่น้อย
คณะกรรมการมูลนิธิราชประชาสมาสัยและผู้ร่วมงานได้ปฏิบัติงานโดยไม่เห็นแก่ความเหน็ดเหนื่อยยากลำบาก ต่างอุทิศใจกายร่วมกับหน่วยงานอื่นๆ ของราชการเกี่ยวกับกิจการนี้ทำให้การควบคุมและการบำบัดโรคเรื้อนเกิดผลดีกว้างขวางยิ่งขึ้น ผลงานสำคัญที่ต้องกล่าวถึงก็ คือ ความสำเร็จของมูลนิธิในด้านการประชาสัมพันธ์เผยแพร่ความรู้ที่เกี่ยวกับโรคเรื้อนแก่สาธารณชน ทำให้คนทั่วไปเข้าใจเกี่ยวกับลักษณะของโรคเเละการติดต่อของโรคอย่างถูกต้องมากขึ้น โรงเรียนของมูลนิธิเป็นที่นิยมของประหาชนในอำเภอพระประแดง ซึ่งเป็นเขตที่ตั้งของโรงเรียน ผู้ปกครองนิยมส่งบุตรหลานเข้าศึกษา ร่วมเรียนร่วมเล่นกับบุตรธิดาของผู้ป่วยโรคเรื้อนโดยปราศจากความรังเกียจเพราะเป็นเด็กปกติ ผู้สมัครเข้าเรียนมีจำนวนมากจนต้องสอบคัดเลือก เหตุการณ์ที่ดูว่าเป็นเรื่องเล็กๆ น้อยๆ เช่นนี้ กลับเป็นเรื่องที่สำคัญและน่าชื่นชมยินดี เพราะได้ขจัดความทุกข์ของสังคมผู้ป่วยโรคเรื้อน ซึ่งครั้งหนึ่งเคยเป็นที่รังเกียจหวาดกลัวแก่คนทั่วไป สถิติก่อนที่จะพระราชทานความช่วยเหลือ มีคนเป็นโรคเรื้อนถึง ๕๐ คน ต่อประชากรหนึ่งหมื่นคน ปัจจุบันนายแพทย์ ธีระรามสูตร ผู้เชี่ยวชาญเรื่องโรคเรื้อน ได้แจ้งให้ทราบว่าในปัจจุบันมีผู้ป่วยโรคเรื้อนที่ไม่ติดเชื้อและกำลังรับการรักษาอยู่เพียง .๓ (จุดสามคนไม่ถึงหนึ่งคน) ต่อประชากรหนึ่งหมื่นคน แสดงว่าประเทศไทยเราสามารถควบคุมโรคเรื้อนได้อย่างมีประสิทธิภาพทั่วประเทศ
พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวของเราทรงชุบชีวิตผู้ป่วยโรคเรื้อนที่สิ้นหวังในชีวิต เพราะคิดว่าเป็นโรคเวรโรคกรรมไม่สามารถรักษาได้ จึงพากันมารับการรักษาจนหาย ด้วยความช่วยเหลือจากทางราชการจนสามารถมีที่ทำกิน ปลูกต้นไม้ เช่น ส้ม มะม่วง เป็นต้น มีรายได้เลี้ยงตนได้ดังตัวอย่าง ผู้ที่อยู่ที่นิคมแพร่งขาหยั่ง จังหวัดจันทบุรี นิคมโนนสมบูรณ์ จังหวัดขอนแก่น
แม้ผู้ป่วยโรคเรื้อนจะมีจำนวนลดน้อยลง แต่มูลนิธิราชประชาสมาสัย ก็ยังให้ความช่วยเหลือด้านสวัสดิการอยู่ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวจึงได้พระราชทานคำแนะนำแก่มูลนิธิ ให้เพิ่มความช่วยเหลือในเรื่องการฟื้นฟูความพิการของผู้ป่วยโรคเรื้อนที่หายป่วยและปราศจากเชื้อแล้ว
