คูคันดินขุดล้อมรอบบริเวณ ตลอดจนสระน้ำเป็นหลักฐานที่จะชี้บอกบริเวณที่เป็นแหล่งชุมชนโบราณได้อย่างดี และเป็นที่เข้าใจว่าผู้คนสร้างบ้านเรือนอาศัยอยู่ภายในบริเวณที่ขุดคูคันดินล้อมรอบ หรือขยายเขตออกมาภายนอกใกล้เคียงกับคูคันดินเหล่านั้น บางแห่งสร้างชุมชนอยู่ภายนอก และใช้บริเวณคูคันดินล้อมรอบเพื่อป้องกันตัวจากภัยสงคราม ส่วนบริเวณที่เป็นสระน้ำใหญ่ เรียกว่า บาราย เป็นบริเวณกักเก็บน้ำรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าขนาดใหญ่ การตั้งถิ่นฐานจะเลือกสร้างบนภูมิประเทศที่มีลักษณะเหมาะสม ไม่ไกลไปจากแหล่งน้ำนี้ การสำรวจแหล่งชุมชนโบราณโดยภาพถ่ายทางอากาศได้อาศัยศึกษาจากร่องรอยคูคันดินและบารายชุมชนโบราณบางแห่งมีแต่เพียงคูคันดิน หรือมีเพียงบารายอย่างใดอย่างหนึ่ง แต่บางแห่งก็พบหลักฐานทั้งคูคันดินล้อมรอบและบารายอยู่ด้วยกัน
ร่องรอยที่เป็นคูคันดิน กำแพงเมืองล้อมรอบบริเวณ หรือร่องรอยที่เป็นสระน้ำ บาราย คลอง เขื่อน หรือร่องรอยที่เป็นถนน จะปรากฏในภาพถ่ายทางอากาศหรือในภาพจากดาวเทียม มีลักษณะเป็นภูมิประเทศแบบที่คนทำขึ้น แตกต่างไปจากสภาพเดิมตามธรรมชาติของบริเวณที่พบร่องรอยเหล่านั้น โดยที่ภูมิประเทศเดิมจะถูกเปลี่ยนแปลงไปเพื่อใช้ประโยชน์ด้วยการขุดให้ลึกลงไป หรือถมให้สูงขึ้นเป็นรูปร่างต่างๆ ตลอดจนการเชื่อมโยงกับธรรมชาติตามลักษณะของการใช้ประโยชน์นั้นๆ เช่น การขุดคูคลอง จะมีลักษณะเป็นร่องลึก ดินที่ขุดขึ้นมาจะถมไว้เป็นคันดินกั้นน้ำ บางแห่งมีคันดินด้านเดียวเพื่อเปิดรับน้ำเพียงด้านใดด้านหนึ่ง บางแห่งมีคันดินสองด้านเพื่อบังคับน้ำให้อยู่ภายในแนวคูคลองเป็นต้น
การศึกษาการใช้ประโยชน์ร่องรอยภูมิประเทศที่คนทำขึ้น จึงต้องพิจารณาจากสภาพและรูปร่างที่เห็น ซึ่งจะศึกษาได้ทั้งรูปร่างตามแผนผัง และรูปร่างที่เห็นเป็นภาพสามมิติ คือจะเห็นรูปร่างทรวดทรงที่อยู่สูงขึ้นมาหรืออยู่ลึกลงไป และพิจารณาร่วมไปกับองค์ประกอบอื่นๆ เช่น สภาพภูมิประเทศ ระดับความสูง ดังเช่น การที่จะพิจารณารูปร่างว่าเป็นคลองที่ขุดขึ้น ก็จำเป็นที่จะต้องศึกษาร่องรอยของแนวคลองให้รู้ถึงตำแหน่งที่มาของน้ำและการนำน้ำไปใช้ ตลอดจนจะต้องศึกษาถึงระดับสูงต่ำ และลักษณะลาดเอียงตลอดแนวคลองเพื่อให้ทราบถึงทิศทางการไหลของน้ำที่สามารถจะไหลจากที่หนึ่งไปยังอีกที่หนึ่งได้เองตามธรรมชาติ ซึ่งจะแตกต่างไปจากคันดินที่ขุดถมให้สูงขึ้นเป็นถนน ที่ไม่จำเป็นจะต้องรักษาระดับเพราะตลอดแนวถนนจะสูงต่ำอย่างไรก็ได้
การขุดสระน้ำหรือบารายก็ยังมีลักษณะที่แตกต่างกันตามลักษณะของการกักเก็บน้ำ เช่นสระน้ำที่อาศัยแต่เฉพาะน้ำซึมจากใต้ดิน จะพบว่ามีคันดินขุดล้อมรอบไม่มีทางรับน้ำจากภายนอกสำหรับสระน้ำที่ใช้กักเก็บน้ำไหลบนพื้นดิน ซึ่งมีรูปร่างเป็นสี่เหลี่ยมผืนผ้าขนาดใหญ่ พบว่ามีคันดินล้อมรอบและมีช่องทางระบายน้ำเข้าและทางให้น้ำไหลออก บางแห่งขุดเป็นสระลึกตลอดทั้งบริเวณ บางแห่งจะขุดเป็นร่องเฉพาะขอบบริเวณเพื่อนำดินขึ้นมาถมให้เป็นคันดินสูง ทั้งนี้เพื่อใช้เป็นที่รับน้ำและรักษาระดับไว้ให้สูง สามารถปล่อยน้ำไปใช้โดยให้ไหลไปเองตามธรรมชาติ แหล่งเก็บน้ำที่มีรูปร่างสี่เหลี่ยมผืนผ้าขนาดใหญ่ และมีการกักเก็บน้ำโดยอาศัยน้ำไหลบนพื้นดินนี้เรียกกันว่า "บาราย"
ร่องรอยที่เป็นคันดินสูงขึ้นมาจากสภาพภูมิประเทศทั่วไป และที่เป็นร่องหรือเป็นสระลึกลงไป ภายหลังจากที่สร้างขึ้นแล้ว จะมีการเปลี่ยนแปลงไป ตามธรรมชาติอยู่ตลอดเวลา ฝนที่ตกลงมามีส่วนทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงได้มากส่วนที่เป็นคันดินจะถูกน้ำกัดเซาะให้ต่ำลง บริเวณที่เป็นคูหรือสระน้ำก็จะมีตะกอนมาทับถมจนตื้นเขินในที่สุด อย่างไรก็ตามร่องรอยเหล่านี้จะยังคงสภาพให้เห็นเป็นหลักฐานในภูมิประเทศและเห็นได้ในภาพถ่ายทางอากาศ แตกต่างไปจากสภาพภูมิประเทศที่เกิดขึ้นตามธรรมชาติ
