วิธีเก็บเกี่ยวสมุนไพร - อ่านสารานุกรมไทย

          การปรุงยาให้มีคุณภาพนั้น นอกจากจะต้องรู้หลักและวิธีการปรุงยาแล้ว จะต้องรู้วิธีเก็บเกี่ยวสมุนไพรอีกด้วย  ตำราแพทย์ไทยจึงได้กำหนดวิธีการเก็บไว้ ๔ อย่างคือ เก็บตามฤดู เก็บตามทิศทั้งสี่ เก็บตามวันและเวลา และเก็บตามยามและได้อธิบายวิธีเก็บไว้ดังนี้

          ๑. เก็บตามฤดู มีดังนี้
          ๑.๑ คิมหันตฤดู (ฤดูร้อน) เก็บรากและแก่น
          ๑.๒ วสันตฤดู (ฤดูฝน) เก็บใบลูก และดอก
          ๑.๓ เหมันตฤดู (ฤดูหนาว) เก็บเปลือกกระพี้ และเนื้อไม้

          ๒. เก็บตามทิศทั้งสี่ ได้แก่
          ๒.๑ วันอาทิตย์ และวันอังคาร เก็บทางทิศตะวันตก
          ๒.๒ วันพุธ และวันศุกร์ เก็บทางทิศใต้
          ๒.๓ วันจันทร์ และวันเสาร์ เก็บทางทิศตะวันตก
          ๒.๔ วันพฤหัสบดี เก็บทางทิศเหนือการเก็บสมุนไพรตามทิศนี้ให้ถือตัวผู้เก็บเกี่ยวเป็นศูนย์กลาง

          ๓. เก็บตามวันและเวลา
          ๓.๑ วันอาทิตย์ เช้าเก็บต้น สายเก็บใบเที่ยงเก็บราก เย็นเก็บเปลือก
          ๓.๒ วันจันทร์ เช้าเก็บใบ สายเก็บแก่น เที่ยงเก็บต้น เย็นเก็บเปลือก
          ๓.๓ วันอังคาร เช้าเก็บใบ สายเก็บเปลือก เที่ยงเก็บต้น เย็นเก็บราก
          ๓.๔ วันพุธ เช้าเก็บราก สายเก็บเปลือกเที่ยงเก็บต้น เย็นเก็บแก่น
          ๓.๕ วันพฤหัสบดี เช้าเก็บแก่น สายเก็บใบ เที่ยงเก็บราก เย็น เก็บเปลือก
          ๓.๖ วันศุกร์ เช้าเก็บใบ สายเก็บรากเที่ยงเก็บเปลือก เย็นเก็บต้น
          ๓.๗ วันเสาร์ เช้าเก็บราก สายเก็บต้นเที่ยงเก็บเปลือก เย็นเก็บใบ

          ๔.  เก็บตามยาม (ยามเป็นชื่อส่วนของวันยามหนึ่งมี ๓ ชั่วโมง ยาม ๑ เริ่มตั้งแต่ ๐๖.๐๐ น.)
          ๔.๑ กลางวัน
          ยาม ๑ เก็บใบ ดอก และลูก
          ยาม ๒ เก็บกิ่ง และก้าน
          ยาม ๓ เก็บต้น เปลือก และแก่น
          ยาม ๔ เก็บราก

          ๔.๒ กลางคืน
          ยาม ๑ เก็บราก
          ยาม ๒ เก็บต้น เปลือก และแก่น
          ยาม ๓ เก็บ กิ่ง และก้าน
          ยาม ๔ เก็บใบ ดอก และลูก

          ประโยชน์ของการเก็บเกี่ยวตามที่ตำราแพทย์ไทยได้กล่าวมาแล้ว ข้างต้นนี้ก็เพื่อ
          ๑. สงวนพันธุ์ของสมุนไพรไว้มิให้สูญไปโดยไม่เก็บจากบริเวณหนึ่งบริเวณใดโดยเฉพาะ
          ๒. ให้ได้ตัวยาที่มีสรรพคุณดี เพราะสรรพ-คุณของตัวยาขึ้นกับดินฟ้าอากาศ
          ๓. ให้ได้ตัวยาถูกต้องตามที่ตำราได้กำหนดไว้

          จากการวิจัยในปัจจุบันพบว่าปริมาณของสารสำคัญในการออกฤทธิ์รักษาอาการเจ็บป่วยที่ได้จากส่วนต่างๆ ของสมุนไพรมีมากน้อยแตกต่างกันตามระยะของการเจริญเติบโตของพืชการเก็บสมุนไพรให้ได้สารสำคัญสูงจึงมีหลักการดังต่อไปนี้
          ส่วนของรากและลำต้นใต้ดิน ให้เก็บหลังจากต้นเจริญเติบโตเต็มที่ก่อนที่จะออกดอก
          ส่วนของเปลือกต้น ให้เก็บก่อนที่พืชจะเจริญเติบโตเต็มที่ก่อนที่จะออกดอก
          ใบและยอด ให้เก็บตอนที่เริ่มออกดอก
          ดอก ให้เก็บก่อนที่จะมีการผสมเกสร
          ผล ให้เก็บก่อนหรือหลังผลสุก
          เมล็ด ให้เก็บเมื่อเมล็ดแก่เต็มที่

          สมุนไพรบางชนิดจำเป็นต้องผึ่งให้แห้งก่อนจะเก็บไว้ โดยทั่วไปจะใช้วิธีผึ่งแดด หรือผึ่งให้แห้งในร่ม ถ้าจะอบไม่ควรใช้ความร้อนเกิน ๔๕ องศาเซลเซียส เพราะอาจทำให้สารสำคัญเสียไป การเก็บควรเก็บในที่แห้งและไม่ให้ถูกแสง เนื่องจากสารสำคัญอาจถูกทำลายได้ด้วยความชื้นหรือแสงในสมัยโบราณมักเก็บไว้ในลิ้นชัก หรือกระป๋องทึบซึ่งป้องกันความชื้นและแสงได้