กรุงเทพมหานคร คือ ราชธานี (เมืองหลวง)ซึ่งพระบาทสมเด็จพระยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชโปรดให้สร้างขึ้นบนฝั่งซ้ายหรือฝั่งตะวันออกของแม่น้ำเจ้าพระยาเมื่อทรงสถาปนาพระบรมราชจักรีวงศ์ พ.ศ. ๒๓๒๕ ได้มีพิธียกเสาหลักเมืองเมื่อวันที่ ๒๑ เมษายน พ.ศ. ๒๓๒๕ เวลาย่ำรุ่ง ๔๕ นาที (๐๖.๔๕ น.) เมืองใหม่นี้พระราชทานนามว่า "กรุงเทพมหานคร บวรรัตนโกสินทร์ มหินทรายุธยา มหาดิลกภพนพรัตนราชธานีบุรีรมย์ อุดมราชนิเวศนมหาสถานอมรพิมานอวตารสถิต สักกทัติยวิษณุกรรมประสิทธิ์" (ถึงรัชกาลที่ ๔ ทรงเปลี่ยนเป็น "กรุงเทพมหานครอมรรัตนโกสินทร์ ฯลฯ")
ปรากฏหลักฐานตามประวัติศาสตร์ว่า เมื่อแรกสร้างกรุงเทพฯ นี้อาณาเขตของกรุงเทพฯ ยังมิได้กว้างขวางเหมือนทุกวันนี้ คงมีพื้นที่เพียงเฉพาะในเขตกำแพงเมืองเท่านั้น กล่าวคือ มีกำแพงเมืองยาวประมาณ ๗ กิโลเมตร ทางด้านทิศตะวันออกเลียบตามแนวคูเมือง ซึ่งพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ขุดคูเมือง แยกจากแม่น้ำเจ้าพระยาที่บางลำพูมาทะลุออกแม่น้ำเจ้าพระยา ทางด้านทิศใต้ตรงปากคลองใกล้สะพานพระพุทธยอดฟ้า ซึ่งเรียกว่าคลองบางลำพู และคลองโอ่งอ่าง
ส่วนทางด้านตะวันตกนั้น คงใช้แม่น้ำเจ้าพระยาเป็นคูเมือง แต่มิได้สร้างกำแพงเมืองเหมือนทางด้านตะวันออก รายรอบบริเวณกำแพงเมืองและริมแม่น้ำเจ้าพระยานั้น มีป้อมอยู่ถึง ๑๔ ป้อม เพื่อป้องกันข้าศึก พร้อมทั้งมีประตูเมืองขนาดใหญ่รวม ๑๖ประตู และประตูเมืองขนาดเล็กสำหรับเป็นทางผ่านเข้าออกของประชาชนที่เรียกกันว่า ช่องกุด อีก ๔๗ ประตู ซึ่งทุกวันนี้ป้อมและแนวกำแพงเมืองถูกรื้อไปเกือบหมดแล้ว คงเหลือแต่เฉพาะป้อมพระสุเมรุและป้อมมหากาฬ กับแนวกำแพงเมืองอีกเล็กน้อยเท่านั้น
กรุงเทพฯ สมัยแรก คงมีเนื้อที่เฉพาะในเขตกำแพงเมือง และริมฝั่งแม่น้ำเจ้าพระยาระหว่างปากคลองบางลำพูและปากคลองโอ่งอ่าง เพียง๒,๑๖๓ ไร่เท่านั้น พื้นที่นอกกำแพงเมืองออกไปยังเป็นทุ่งนาสำหรับปลูกข้าวไม่ว่าจะเป็นแถวสามเสนประตูน้ำ หรือ ยานนาวาก็ตาม มีแต่ไร่นาสุดสายตา บัดนี้ กาลเวลาล่วงมากว่าสองร้อยปีแล้ว กรุงเทพฯ ใน พ.ศ. ๒๕๒๘ มีอายุถึง ๒๐๓ ปี นับเป็นรัตนโกสินทร์ศก (ร.ศ.) ๒๐๓ โฉมหน้าของกรุงเทพฯปัจจุบันได้เปลี่ยนแปลงไปจากเดิมมาก ทั้งนี้เพราะกรุงเทพฯ เป็นเมืองหลวงของไทย ที่เป็นศูนย์แห่งความเจริญต่างๆ ของชาติ พื้นที่ของกรุงเทพฯ ได้ขยายกว้างกว่าเดิมเป็นอันมาก กล่าวคือ แต่เดิมกรุงเทพฯ มีฐานะเป็นจังหวัดๆ หนึ่ง เรียกชื่อตามราชการว่า จังหวัดพระนคร ต่อมาได้รวมกับจังหวัดธนบุรีซึ่งตั้งอยู่ทางฝั่งขวาแม่น้ำเจ้าพระยา ตรงข้ามกับกรุงเทพฯ ตามประกาศของคณะปฏิวัติฉบับที่ ๒๔ ลงวันที่ ๒๑ ธันวาคม พ.ศ. ๒๕๑๔ เป็นจังหวัดเดียวกันโดยเรียกชื่อใหม่ว่า นครหลวงกรุงเทพธนบุรีและต่อมาได้มีการเปลี่ยนชื่อเป็นกรุงเทพมหานครเมื่อวันที่ ๑๓ ธันวาคม พ.ศ. ๒๕๑๕ ตามประกาศของคณะปฏิวัติ ฉบับที่ ๓๓๕
กรุงเทพฯ ปัจจุบันจึงมีเนื้อที่กว้างถึง ๑,๕๔๙ตารางกิโลเมตร จำนวนประชากรก็มีมากถึง ๕,๑๗๔,๖๘๒ คน ตามสถิติของกระทรวงมหาดไทยเมื่อวันที่ ๓๑ ธันวาคม พ.ศ. ๒๕๒๗
แต่เดิมจังหวัดพระนคร แบ่งการปกครองออกเป็น ๑๕ อำเภอ และจังหวัดธนบุรี แบ่งการปกครองออกเป็น ๙ อำเภอ เมื่อทางราชการรวมจังหวัดพระนครและจังหวัดธนบุรี เป็นกรุงเทพมหานครแล้ว จึงแบ่งออกเป็น ๒๔ อำเภอ ได้เปลี่ยนชื่ออำเภอ มาเรียกว่า เขต ได้แก่ เขตพระนคร ป้อม-ปราบปทุมวัน สัมพันธวงศ์ บางรัก ยานนาวา ดุสิต พญาไท ห้วยขวาง พระโขนง บางเขน บางกะปิ หนองจอก มีนบุรี ลาดกระบัง ธนบุรี คลองสาน บางกอกน้อย บางกอกใหญ่ ภาษีเจริญ บางขุนเทียนตลิ่งชัน ราษฎร์บูรณะและหนองแขม
การติดต่อระหว่างสองฟากฝั่งแม่น้ำเจ้าพระยาอันเป็นที่ตั้งของกรุงเทพฯ และธนบุรีนั้น มีสะพานข้ามแม่น้ำเจ้าพระยา ๖ แห่งด้วยกัน คือ ด้านเหนือสุดมีสะพานกรุงธน หรือที่นิยมเรียกกันเป็นสามัญว่าสะพานซังฮี้ถัดมามีสะพานสมเด็จพระปิ่นเกล้าเปิดใช้เมื่อปลาย พ.ศ. ๒๕๑๖ ถัดมาคือ สะพาน พระพุทธยอดฟ้า หรือที่นิยมเรียกกันสั้นๆ ว่า สะพานพุทธ อันเป็นสะพานเก่าแก่ที่สุดที่เชื่อมฝั่งกรุงเทพฯ และฝั่งธนบุรีเข้าด้วยกัน สร้างมาตั้งแต่ พ.ศ. ๒๔๗๕เพื่อเป็นที่ระลึกเนื่องในโอกาสที่กรุงเทพฯ มีอายุครบ ๑๕๐ ปี และสาเหตุที่ชาวบ้านเรียกสะพานนี้ว่าสะพานพุทธ ก็เพราะว่าตรงเชิงสะพานด้านฝั่งกรุงเทพฯ เป็นที่ประดิษฐานพระบรมราชานุสาวรีย์ในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ต่อมามีการสร้างสะพานคู่ขนานกับสะพานพุทธ คือ สะพานพระปกเกล้า สะพานสุดท้ายที่สร้างข้ามแม่น้ำเจ้าพระยาและอยู่ทางใต้สุดคือ สะพานกรุงเทพ สะพานข้ามแม่น้ำเจ้าพระยาทั้ง ๔ แห่งนี้ ยังไม่เพียงพอ กับการจราจร จึงมีการดำริที่จะสร้างสะพานข้ามแม่น้ำเจ้าพระยาเพิ่มขึ้นอีก
พื้นที่ในเขตต่างๆ ของกรุงเทพมหานครนั้น ส่วนใหญ่เป็นตึกรามหนาแน่น นับตั้งแต่สถานที่ราชการมหาวิทยาลัย โรงเรียน บริษัทร้านค้า โรงแรม ฯลฯแต่ทางเขตด้านนอกๆ อาทิ มีนบุรี หนองจอก ลาดกระบัง หรือพระโขนงยังมีการทำนา ทำสวนโดยเฉพาะทางฝั่งธนบุรีเดิม มีเรือกสวนหนาแน่นส่วนใหญ่เป็นสวนผลไม้
นอกจากกรุงเทพมหานครจะเป็นเมืองหลวงของไทยแล้ว ในทุกวันนี้กรุงเทพฯ ยังเป็นศูนย์กลางการคมนาคมทางอากาศของภูมิภาคเอเซียตะวันออกเฉียงใต้อีกด้วย เพราะปรากฏว่าในปัจจุบันมีสายการบินนานาชาติถึง ๓๒ สาย บินมาแวะลงท่าอากาศยานกรุงเทพ หรือที่เรียกกันเป็นสามัญว่า สนามบินดอนเมือง ซึ่งเป็นสนามบินที่ทันสมัยที่สุดแห่งหนึ่งในเอเซีย เครื่องบินโดยสารพาณิชย์ขนาดใหญ่ เช่น โบอิ้ง ๗๔๗ จัมโบเจ็ต ซึ่งบรรทุกผู้โดยสารได้ถึงสามร้อยกว่าคน หรือ ดีซี ๘ ดีซี ๑๐ และ แอร์บัสซึ่งแต่ละแบบบรรทุกผู้โดยสารได้เกินกว่า ๒๐๐ คนสามารถลงสู่ท่าอากาศยานกรุงเทพได้
การที่กรุงเทพฯ เป็นศูนย์กลางการคมนาคมทางอากาศในภูมิภาคเอเซียตะวันออกเฉียงใต้นี้ทำให้ประเทศของเราได้เปรียบประเทศเพื่อนบ้าน เพราะมีนักท่องเที่ยวจากนานาชาติพากันเดินทางมายังกรุงเทพฯ เป็นจำนวนมาก ดังปรากฏว่าเมื่อ พ.ศ. ๒๕๒๗ มีนักท่องเที่ยวนานาชาติเดินทางมาเที่ยวประเทศไทยถึง ๒,๓๔๖,๗๐๙ ทำรายได้ให้แก่ประเทศเป็นจำนวนเงินถึง ๒๗,๓๑๙ ล้านบาท การที่มีนักท่องเที่ยวนานาชาติเดินทางมาเที่ยวกรุงเทพฯ และจังหวัดอื่นๆ เป็นจำนวนมากก็เพราะว่า กรุงเทพฯ และจังหวัดเหล่านั้นเต็มไปด้วยวัดวาอารามอันงดงามและสถานที่น่าเที่ยวชมต่างๆ ผู้คนชาวไทยก็ยิ้มแย้มแจ่มใสเป็นมิตรกับชาวต่างชาติ จนกระทั่งประเทศไทยได้รับสมญาจากนานาชาติว่าเป็นดินแดนแห่งรอยยิ้ม อันนับว่าเป็นคำชมที่น่าภาคภูมิใจสำหรับชาวไทยทุกคน
โฉมหน้าของกรุงเทพฯ ในปัจจุบันก็เหมือนกับนครหลวงใหญ่ๆ ของโลกทั่วไป คือมีตึกสูงๆ เป็นอันมาก เช่น ตึกโชคชัยที่ถนนสุขุมวิท สูง ๒๕ ชั้นรองลงมาได้แก่ ตึกโรงแรมดุสิตธานี ซึ่งสูง ๒๓ ชั้นนอกจากนี้ยังมีอาคารสร้างใหม่หลายแห่งสูงกว่า ๓๐ชั้น การที่มีตึกระฟ้าต่ำกว่าในต่างประเทศ ก็เพราะว่าพื้นที่ของกรุงเทพฯ นั้นเป็นที่ลุ่มโดยทั่วไปไม่มีภูเขาหรือพื้นหิน แข็งอยู่ใต้ดิน จึงไม่ปลอดภัยที่จะสร้างตึกระฟ้าที่สูงมากๆ แต่กรุงเทพฯ เต็มไปด้วยศูนย์การค้าต่างๆ มากมาย เช่น เซ็นทรัล มาบุญครองเซ็นเตอร์ สยามสแควร์ ศูนย์การค้าสยามราชดำริอาเขต เพลินจิตอาเขต เป็นต้น ศูนย์การค้าต่างๆ เหล่านี้ มีโรงภาพยนตร์ สถานโบว์ลิ่ง ห้างสรรพสินค้า ภัตตาคาร ซึ่งล้วนแต่ทันสมัยเหมือนในต่างประเทศทั้งสิ้น
เนื่องด้วยกรุงเทพมหานครเป็นเมืองหลวง เป็นศูนย์กลางความเจริญนานาประการของประเทศในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ สถานที่น่ารู้น่าศึกษาในกรุงเทพมหานครจึงมีมากมายหลายแห่ง ดังนั้นขอยกเพียงที่นับได้ว่าเด่นมากมาบรรยายบ้างดังต่อไปนี้
