หอพระไตรปิฎก คือ อาคารซึ่งใช้เป็น ที่เก็บคัมภีร์พระไตรปิฎกหรือหนังสือพระธรรมคัมภีร์ในพระพุทธศาสนา หอพระไตร ปิฎกจึงมีสถานะเท่ากับเป็นหอสมุดของวัด กล่าวคือนอกจากจะใช้เป็นสถานที่สำหรับเก็บรักษาหนังสือแล้ว ยังเป็นแหล่งให้การศึกษาเพื่อการเรียนรู้เรื่องราวต่างๆ อีกด้วย
หอพระไตรปิฎกที่มีอยู่ตามวัดต่างๆ ทั่วพระราชอาณาจักรนั้น ส่วนใหญ่สร้างเป็น อาคารเดี่ยวอยู่ในบริเวณพื้นที่ส่วนสังฆาวาส ตัวอาคารนิยมปลูกสร้างอยู่กลางสระน้ำ เพื่อป้องกันมิให้มด ปลวก และแมลงมากัดกินหนังสือ นอกจากนั้นความเย็นจากน้ำยังช่วยให้ภายในหอพระไตรปิฎกไม่ร้อนจัด เท่ากับเป็นวิธีการถนอมและอนุรักษ์หนังสือซึ่งเก็บอยู่ในตู้พระธรรมหรือหีบพระธรรม ซึ่งตั้งอยู่ภายในหอพระไตรปิฎกอีกด้วย
อาคารซึ่งใช้เป็นที่เก็บคัมภีร์พระไตร ปิฎก หรือหอพระไตรปิฎกนั้น ในปัจจุบันนิยมเรียกสั้นๆว่า หอไตร หรือหอธรรม ก็มีตามหลักฐานที่ปรากฏอยู่ในจารึกหลายหลักยังบ่งบอกให้ทราบว่า คนไทยในอดีตเรียกสถานที่เก็บคัมภีร์พระไตรปิฎกแตกต่างจากปัจจุบัน เช่นเรียกว่า หอพระปิฎกธรรม หอปิฎก และหอพระธรรมมณเฑียร ดังตัวอย่างข้อความที่ปรากฏในจารึกต่อไปนี้
ศิลาจารึกวัดช้างล้อม จังหวัดสุโขทัยปัจจุบันอยู่ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพระนครกรุงเทพมหานคร จารึกด้วยอักษรไทยสุโขทัย ภาษาไทย พ.ศ. ๑๙๒๗ ด้านที่ ๑ บรรทัดที่ ๔๑ ความว่า “...แล้วจึงมาตั้งกระทำหอพระปิฎกธรรม...”
ศิลาจารึกวัดป่าใหม่ ปัจจุบันอยู่ที่วัด ศรีอุโมงค์คำ อำเภอเมืองฯ จังหวัดพะเยา จารึกด้วยอักษรไทยล้านนา (อักษรฝักขาม) ภาษาไทย พ.ศ. ๒๐๔๐ ด้านที่ ๑ บรรทัดที่ ๑๓ - ๑๔ ความว่า “...ไว้กับอุโบสถห้าครัว ไว้กับหอปิฎกห้าครัว...”
ศิลาจารึกวัดพระธาตุ มุมตะวันออกเฉียงเหนือ จังหวัดลำพูน จารึกด้วยอักษรไทยล้านนา (อักษรฝักขาม) ภาษาไทย พ.ศ. ๒๐๔๓ ด้านที่ ๑ บรรทัดที่ ๑๒ ความว่า “...จึงให้สร้างพระธรรมมณเฑียรอันอาเกียรณ์...”
หอพระไตรปิฎกที่พบเห็นในปัจจุบันจะมีลักษณะเฉพาะตามรูปแบบศิลปะของยุค สมัยประกอบกับความนิยมของท้องถิ่นในแต่ละภูมิภาคและฐานะของวัด ด้วยเหตุนี้ ลักษณะรูปทรงและขนาดของหอพระไตรปิฎก จึงแตกต่างกัน อย่างไรก็ดีส่วนใหญ่พบว่ารูปทรงสถาปัตยกรรมของหอพระไตรปิฎกมักจะสร้างตามแบบแผนอย่างประเพณีนิยม คือ เป็นอาคารในผังรูปสี่เหลี่ยม หลังคามุงกระเบื้อง มีช่อฟ้า ใบระกา หางหงส์ หน้าบัน และทวยรับชายคา โดยเครื่องบน หลังคาเหล่านี้นิยมแกะสลักไม้เป็นลวดลายต่างๆ กับลงรักปิดทองประดับกระจกด้วย ส่วนภายในอาคาร ได้แก่ เพดาน เสา และผนังโดยรอบมักตกแต่งด้วยภาพจิตรกรรม
ลักษณะของหอพระไตรปิฎกอาจจำแนกออกตามชนิดของวัสดุที่ใช้ในการก่อสร้างเป็นประเภทใหญ่ๆ ได้ ๓ ประเภท คือ
