ลักษณะบังคับของร้อยกรองที่ควรสังเกตมี ๙ ประการ ดังที่จะเขียนเป็นกลอนให้จำง่ายดังต่อไปนี้
ลักษณะบังคับของร้อยกรองนั้น นับเป็นสิ่งสำคัญควรศึกษา
หนึ่งคณะสองพยางค์วางแบบมา สามสัมผัสไพเราะพาให้เพลินใจ
สี่ครุ ลหุใช้เมื่อแต่งฉันท์ ยามประพันธ์ความคิดจิตแจ่มใส
ห้าเอกโทโคลงทุกบทกำหนดใช้ หกคำเป็น คำตายให้ถูกแบบบรรพ์
เจ็ดเสียงวรรรณยุกต์นั้นผันถูกต้อง แปดคำนำไม่บกพร่องมีพร้อมสรรพ์
เก้าคำสร้อยจำไว้ให้ครบครัน คนขยันแต่งดีมีคนชม
ฐ.น.
ต่อไปนี้จะชี้แจงว่า แต่ละคำหรือแต่ละลักษณะมีความหมายอย่างไร ในการแต่งร้อยกรองเราถือว่าพยางค์ ก็คือคำนั่นเอง ร้อยกรองแต่ละชนิดจะมีการกำหนดไว้แน่นอนว่า วรรคหนึ่งมีกี่พยางค์ ในร้อยกรองประเภทฉันท์ มีการกำหนดพยางค์เคร่งครัดกว่าร้อยกรองประเภทอื่น ๆ กล่าวคือ พยางค์ หมายถึงเสียงที่เปล่งออกมาครั้งหนึ่ง ๆ บางทีก็มีความหมายต่าง ๆ เช่น มี น้ำ ใน นา แต่บางทีบางพยางค์ก็ไม่มีความหมาย เช่นคำว่า กุสุมา ถือว่ามี ๓ พยางค์ อ่าน กุ-สุ-มา สรณ - อ่าน สะ-ระ-นะในที่ที่ต้องการลหุ ก็ถือว่ามี ๓ พยางค์ ฉะนั้นผู้แต่งต้องใช้ความสังเกตให้ดีเมื่อจะนับพยางค์ในฉันท์
