คือเครื่องผ่อนแรงขั้นพื้นฐานซึ่งมีความสำคัญมากที่สุดแบบหนึ่ง คานงัดไม่จำเป็นจะต้องมีลักษณะเป็นคานตรงแบบกระดานกระดกในสนามเด็กเล่นเสมอไป หลักสำคัญคือ คานงัดจะต้องประกอบด้วยแขนรับแรงสองข้างยื่นออกไปจากจุดค้ำ แขนข้างสั้นรับแรงต้านทานและแขนข้างยาวรับแรงพยายาม อาร์คีมีดีส นักปราชญ์กรีกโบราณกล่าวไว้ว่า "ถ้าฉันมีจุดค้ำและคานงัดที่ต้องการได้ละก็ ฉันจะงัดโลกให้ลอยขึ้น" คำกล่าวนี้แสดงว่า เขามีความเข้าใจในหลักเกณฑ์ของคานงัดดีเพียงใด แม้จะเป็นเรื่องที่ไม่อาจทำได้ก็ตาม ตัวอย่างเครื่องชั่งชนิดแขนเดียวก็คือ เครื่องมือที่ใช้หลักเกณฑ์ของคานงัดนั่นเอง ถ้าแขนข้างยาวของคันชั่งซึ่งแบ่งออกเป็นช่องเท่าๆ กันมีความยาวเป็น ๑๐ เท่า ของแขนข้างสั้น ใช้ตุ้มน้ำหนักเพียง ๑๐ กิโลกรัม แขวนที่ปลายแขนข้างยาว ก็จะถ่วงต้านน้ำหนัก ๑๐๐ กิโลกรัม ซึ่งแขวนที่ปลายแขนข้างสั้นไว้ได้พอดี โดยคานจะอยู่นิ่งไม่ตีปัดไปข้างใดข้างหนึ่ง ในลักษณะที่เรียกว่า สมดุล แต่ถ้าเลื่อนน้ำหนักบนคันชั่งไปแขวนไว้ที่กึ่งแขนข้างยาวคือช่องที่ ๕ จากจุดค้ำ คันชั่งก็ชั่งสิ่งของได้เพียง ๕๐ กิโลกรัม จากตัวอย่างนี้ เราได้หลักเกณฑ์ว่าผลคูณของน้ำหนักและระยะทางจากจุดค้ำในแต่ละข้าง มีค่าเท่ากันในขณะเมื่อคานนั้นสมดุล ผลคูณของแรงและระยะตั้งฉากจากแรงไปยังจุดค้ำเรียกว่า โมเมนต์ ถ้าเราจะเรียก R เป็นแรงต้านทานและ P เป็นแรงพยายามซึ่งมีระยะจากจุดค้ำเป็น a และ b ตามลำดับ ก็อาจแสดงกฎเกณฑ์ของคานงัดเป็นสูตรคณิตศาสตร์ได้ดังนี้
R x a = P x b
ตามสูตรนี้มีค่าอยู่สี่จำนวน ถ้าหากรู้ค่าสามค่าในจำนวนนี้ก็อาจหาค่าที่เหลือได้ เช่น ให้ Rเป็นน้ำหนักข้าวสารหนึ่งกระสอบหนัก ๑๐๐ กิโลกรัม แขวนห่างจากจุดค้ำ = ๑๐ เซนติเมตร และแขนของแรงพยายามยาว b = ๒๐๐ เซนติเมตร ดังนั้น
100 x 10 = P x 200
ค่าของแรงพยายาม P = 100x100
200 = 5 กิโลกรัม
เราได้หลักเกณฑ์จากตัวอย่างนี้ว่า การใช้คานงัดผ่อนแรง จะต้องให้จุดค้ำอยู่ใกล้กับแรงต้านทานและอยู่ห่างจากแรงพยายามมากๆ ถ้าลองมองหาเครื่องใช้ในบ้านดูว่ามีอะไรที่ใช้หลักคานงัดบ้าง คีมตัดลวด ค้อนถอนตะปู และครกกระเดื่องซึ่งใช้สำหรับตำข้าวในชนบทก็คือเครื่องผ่อนแรงแบบคานงัดทั้งนั้น
ในบางจังหวัดที่ยังไม่มีน้ำประปาใช้ ต้องใช้น้ำจากบ่อลึกๆ เราจะเห็นชาวบ้านใช้คันช่อสำหรับตักน้ำจากบ่อ ปลายข้างหนึ่งของคันช่อแขวนถังน้ำ อีกปลายข้างหนึ่งใช้ของหนักๆ เช่นท่อนไม้ถ่วงไว้ น้ำหนักนี้เรียกว่า น้ำหนักถ่วงดุล คันช่อก็คือคานงัดซึ่งช่วยผ่อนแรงเวลาคนสาวถังน้ำขึ้นจากบ่อหลักการเดียวกันนี้ใช้กับการปิดเปิดสะพานช่องกระดก เช่น สะพานพระพุทธยอดฟ้าฯและสะพานกรุงเทพฯ ซึ่งมีช่วงที่เปิดปิดให้เรือใหญ่ผ่านเข้าออกในแม่น้ำเจ้าพระยาได้ น้ำหนักถ่วงดุลของสะพานใช้แท่งคอนกรีตและเหล็ก โมเมนต์ของน้ำหนักถ่วงดุลมีค่าน้อยกว่าโมเมนต์ของช่วงสะพานเปิดเพียงเล็กน้อย ดังนั้น จึงต้องการแรงเพิ่มจากมอเตอร์ไฟฟ้าช่วยหมุนเฟืองอีกเพียงเล็กน้อย ก็สามารถเปิดปิดช่วงสะพานซึ่งมีน้ำหนักข้างละร่วมสองร้อยต้นได้โดยง่าย
