พฤกษศาสตร์พื้นบ้าน - อ่านสารานุกรมไทย

          มนุษย์เกี่ยวข้องกับพืชพรรณตั้งแต่เริ่มวิวัฒนาการของมนุษยชาติ ปัจจัยสี่อันจำเป็นต่อการดำรงชีพของมนุษย์คือ อาหาร เครื่องนุ่งห่ม ที่อยู่อาศัย และยารักษาโรค ได้จากพืชเป็นส่วนใหญ่ มนุษย์นำพืชมาใช้ประโยชน์หลายรูปแบบแตกต่างกันไปตามสภาพสิ่งแวดล้อมและวัฒนธรรมของกลุ่มชนแต่ละท้องถิ่น นอกจากการใช้ประโยชน์พืชโดยตรงแล้ว มนุษย์ยังนำพืชมาใช้ทางด้านพิธีกรรมทางศาสนา ความเชื่อถือ โชคลางงานนักขัตฤกษ์ ฯลฯ หรือนำมาใช้ในงานหัตถกรรมพื้นบ้าน การใช้ประโยชน์พืชดังกล่าว ได้ถ่ายทอดต่อกันมาจากบรรพชนหลายรุ่น จนกลายเป็นความรู้หรือภูมิปัญญาชาวบ้าน หรือภูมิปัญญาพื้นบ้าน (traditional knowledge หรือ folk knowledge) ซึ่งเป็นวัฒนธรรมพื้นบ้านแบบหนึ่งของกลุ่มชนท้องถิ่น ภูมิปัญญาพื้นบ้านส่วนใหญ่ได้จากการบอกเล่าจากชนรุ่นหนึ่งไปสู่อีกรุ่นหนึ่ง ความรู้เหล่านี้เกิดจากประสบการณ์ และการลองแบบถูกผิดที่ได้สั่งสมติดต่อกันมาเป็นเวลานานแต่การจดบันทึกภูมิปัญญาพื้นบ้านไว้เป็นหลักฐานยังมีปรากฏอยู่น้อยมาก นอกจากคำบอกเล่าจากความทรงจำของกลุ่มชนพื้นบ้าน ดังนั้นการถ่ายทอดความรู้และวัฒนธรรมพื้นบ้านจึงขาดตอนหรือขาดตกบกพร่องขึ้นได้ง่ายในกลุ่มชนพื้นบ้านโดยเฉพาะในชุมชนที่มีการพัฒนา โดยวัฒนธรรมเมืองหลั่งไหลเข้ามามีบทบาทแทนวัฒนธรรมพื้นบ้านที่นับวันจะเสื่อมสูญไป

          ในยุคโลกาภิวัฒน์ วัฒนธรรมและความรู้พื้นบ้านในการใช้ประโยชน์พืช ที่ได้รับการถ่ายทอดมาจากบรรพบุรุษ ยังคงเหลืออยู่บ้างตามกลุ่มชนพื้นบ้านในพื้นที่ทุรกันดารห่างไกลจากสังคมเมือง กลุ่มชนหลายแห่งมีความผูกพันกับพืชมานานจนกลายเป็นเอกลักษณ์ของกลุ่มตน ดังเช่น วัฒนธรรมการบริโภคข้าวเหนียวทางภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือ การบริโภคพืชผักจำพวกสะตอและลูกเนียงทางภาคใต้ การผลิตเครื่องดนตรีประเภทเป่าที่เรียกว่า "แคน" ของภาคตะวันออกเฉียงเหนือ  การผลิตเครื่องเขินของจังหวัดเชียงใหม่ การผลิตกระเป๋าย่านลิเภาของจังหวัดนครศรีธรรมราช ฯลฯ การผลิตดังกล่าว ได้พัฒนามาจากความรู้ และหัตถกรรมพื้นบ้านของกลุ่มชนในสังคมชนบท ดังนั้นเราสามารถสืบสาวเรื่องราวความเป็นมาของกลุ่มชนโบราณและกลุ่มชนพื้นบ้านแต่ละยุคแต่ละสมัยได้ โดยอาศัยความเกี่ยวข้องของพืชพรรณในวิถีชีวิตความเป็นอยู่ของกลุ่มชนพื้นบ้าน ในปัจจุบันนักวิชาการได้ตระหนักถึงความสำคัญ และความจำเป็นในการอนุรักษ์ภูมิปัญญาพื้นบ้านไม่ให้เสื่อมสูญไป จึงเริ่มงานค้นคว้าวิจัย จดบันทึกความรู้ในการใช้ประโยชน์พืชของกลุ่มชนพื้นบ้าน ตามแบบแผนของการศึกษาวิชาพฤกษศาสตร์พื้นบ้านอย่างจริงจัง