หลักการปรุงยา
ในการปรุงยาจากสมุนไพร ผู้ปรุงยาจำเป็นต้องรู้หลักการปรุงยา ๔ ประการคือ
๑. เภสัชวัตถุ ผู้ปรุงยาต้องรู้จักชื่อ และลักษณะของเภสัชวัตถุทั้ง ๓ จำพวก คือ พืชวัตถุ สัตววัตถุ และธาตุวัตถุ รวมทั้งรูป สี กลิ่นและรสของเภสัชวัตถุนั้นๆ ตัวอย่างเช่น กะเพราเป็นไม้พุ่มขนาดเล็ก มี ๒ ชนิด คือ กะเพราแดงและกะเพราขาว ใบมีกลิ่นหอม รสเผ็ดร้อน หลักของการปรุงยาข้อนี้จำเป็นต้องเรียนรู้จากของจริง
๒. สรรพคุณเภสัช ผู้ปรุงยาต้องรู้จักสรรพคุณของยา ซึ่งสัมพันธ์กับรสของยาหรือสมุนไพรรสของยาเรียกว่า รสประธาน แบ่งออกเป็น
๒.๑ ยารสเย็น ได้แก่ ยาที่ประกอบด้วยใบไม้ที่รสไม่เผ็ดร้อน เกสรดอกไม้ สัตตเขา (เขาสัตว์ ๗ ชนิด) เนาวเขี้ยว (เขี้ยวสัตว์ ๙ ชนิด)และของที่เผาเป็นถ่าน ตัวอย่างเช่น ยามหานิลยามหากาฬ เป็นต้น ยากลุ่มนี้ใช้สำหรับรักษาโรคหรืออาการผิดปรกติทางเตโชธาตุ (ธาตุไฟ)
๒.๒ ยารสร้อน ได้แก่ ยาที่นำเอาเบญจกูล ตรีกฎุก หัสคุณ ขิง และข่ามาปรุง ตัวอย่างเช่น ยาแผนโบราณที่เรียกว่ายาเหลืองทั้งหลาย ยากลุ่มนี้ใช้สำหรับรักษาโรคและอาการผิดปรกติทางวาโยธาตุ (ธาตุลม)
๒.๓ ยารสสุขุม ได้แก่ ยาที่ผสมด้วย โกฐ เทียน กฤษณา กระลำพัก ชะลูด อบเชย ขอนดอก และแก่นจันทน์เทศ เป็นต้น ตัวอย่างเช่น ยาหอมทั้งหลายยากลุ่มนี้ใช้รักษาความผิดปรกติทางโลหิต
นอกจากรสประธานของยาดังที่กล่าวนี้เภสัชวัตถุยังมีรสต่างๆ อีก ๙ รสคือ รสฝาด รสหวาน รสเบื่อเมา รสขม รสมัน รสหอมเย็นรสเค็ม รสเปรี้ยว และรสเผ็ดร้อน ในตำรายาแผนโบราณบางตำราได้เพิ่มรสจืดอีกรสหนึ่งด้วย รสของเภสัชวัตถุนี้มีความสัมพันธ์กับสรรพคุณในการรักษาโรค เช่น ยารสฝาด มีสรรพคุณในการรักษาโรคท้องร่วง ยานี้จึงไม่ควรใช้กับผู้ที่มีอาการท้องผูก
๓. คณาเภสัช ผู้ปรุงยาต้องรู้จักเครื่องยาที่ประกอบด้วยเภสัชวัตถุมากกว่า ๑ ชนิด ที่นำมารวมกันแล้วเรียกเป็นชื่อเดียว ตัวอย่างเช่น
ทเวคันธา หมายถึงเครื่องยาที่ประกอบด้วยเภสัชวัตถุ ๒ ชนิด คือ รากบุนนาค และ รากมะทราง
ตรีสุคนธ์ หมายถึงเครื่องยาที่ประกอบด้วยเภสัชวัตถุ ๓ ชนิด คือ รากอบเชยเทศ รากอบเชยไทย และรากพิมเสนต้น
ตรีผลา หมายถึงเครื่องยาที่ประกอบด้วยเภสัชวัตถุ ๓ ชนิด คือ ผลสมออพยา (สมอไทย)ผลสมอพิเภก และผลมะขามป้อม
จตุกาลธาตุ หมายถึงเครื่องยาที่ประกอบด้วยเภสัชวัตถุ ๔ ชนิดคือ เหง้าว่านน้ำ รากเจตมูลเพลิง รากแคแตร และรากนมสวรรค์
เบญจกูล หมายถึงเครื่องยาที่ประกอบด้วยเภสัชวัตถุ ๕ ชนิด รากช้าพลู เถาสะค้านผลดีปลี เหง้าขิง และรากเจตมูลเพลิง
สัตตเขา หมายถึงเครื่องยาที่ประกอบด้วยเภสัชวัตถุ ๗ ชนิด คือ เขาควาย เขาเลียงผาเขากวาง เขาวัว เขากระทิง เขาแพะ และเขาแกะ
เนาวเขี้ยว หมายถึงเครื่องยาที่ประกอบด้วยเภสัชวัตถุ ๙ ชนิด คือ เขี้ยวสุกร เขี้ยวหมีเขี้ยวเสือ เขี้ยวแรด เขี้ยวช้าง (งา) เขี้ยวสุนัขป่าเขี้ยวปลาพะยูน เขี้ยวจระเข้ และเขี้ยวเลียงผา
ทศกุลาผล หมายถึงเครื่องยาที่ประกอบด้วยเภสัชวัตถุ ๑๐ ชนิด คือ ผลเร่วทั้งสอง (เร่วน้อย เร่วใหญ่) ผลผักชีทั้งสอง (ผักชีลา ผักชีล้อม) ชะเอมทั้งสอง (รากชะเอมเทศ รากชะเอมไทย) ลำพันทั้งสอง (รากลำพันแดง รากรำพันขาว) และอบเชยทั้งสอง (เปลือกอบเชยเทศเปลือกอบเชยไทย)
๔. เภสัชกรรม ผู้ปรุงยาต้องรู้จักการปรุงยาซึ่งมีสิ่งที่ควรปฏิบัติคือ
๔.๑ พิจารณาตัวยา ว่าใช้ส่วนไหนของเภสัชวัตถุ เช่น ถ้าเป็นพืชวัตถุ จะใช้ส่วนเปลือกรากหรือดอก ใช้สดหรือแห้ง ต้องแปรสภาพก่อนหรือไม่ ตัวอย่างสมุนไพรที่ต้องแปรสภาพก่อนได้แก่ เมล็ดสลอด เพราะสมุนไพรนี้มีฤทธิ์แรงจึงต้องแปรสภาพเพื่อลดฤทธิ์เสียก่อน
๔.๒ ดูขนาดของตัวยา ว่าใช้อย่างละเท่าไร สำหรับมาตราที่ใช้ในการชั่งยามีดังนี้
นอกจากนี้ยังมีมาตราโบราณ ซึ่งใช้ส่วนต่างๆ ของร่างกาย หรือเมล็ดพืชที่เป็นที่รู้จักคุ้นเคยมาเป็นตัวเทียบขนาด เช่น คำว่าองคุลี หมายถึงขนาดเท่า ๑ ข้อของนิ้วกลาง กล่อมหมายถึงขนาดเท่ากับเมล็ดมะกล่ำตาหนู และกล่ำหมายถึงขนาดเท่ากับเมล็ดมะกล่ำตาช้าง สำหรับมาตราที่ใช้มีดังนี้
นอกจากนี้ยังมีคำว่าหยิบมือ กำมือ และกอบมือ ซึ่งปรากฏในสูตรมาตรา ดังนี้
ในตำราไทยจะใช้เครื่องหมายตีนกาในการบอกน้ำหนักของตัวยาแต่ละชนิดดังนี้
ตัวอย่างเช่น ถ้าเขียนว่า
หมายถึงต้องการตัวยานั้นหนัก ๑ ตำลึง ๒ บาท ๑ สลึง
