ศูนย์ศึกษาการพัฒนา คือ “ตัวอย่างแห่งความสำเร็จ” ภายใน “พิพิธภัณฑ์ธรรมชาติที่มีชีวิต” พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงสนพระราชหฤทัยโนชีวิตของชาวชนบทเป็นอย่างมากเนื่องจากแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติมุ่งเน้นความเจริญทางเศรษฐกิจเฉพาะในเมืองโดยไม่ให้ความสำคัญแก่ชนบท จึงได้เสด็จพระราชดำเนินเยือนถิ่นทุรกันดารหลายแห่งที่ยังไม่มีหน่วยราชการเข้าไปดูแลโดยทั่วถึง ทรงเห็นว่าถ้าต้องการให้การช่วยเหลือประชาชนในท้องถิ่นที่แร้นแค้นและอยู่ห่างไกล มีความสำคัญเป็นลำดับแรกที่จะช่วยสนับสนุนให้ชาวบ้าน เลี้ยงตัวเองได้ และพัฒนาภูมิปัญญาดั้งเดิม และเรียนรู้เทคโนโลยีง่ายๆ ที่ปฏิบัติได้ผลดีนั้น ต้องหาวิธีสร้าง “ตัวอย่างแห่งความสำเร็จ” ให้พวกเขาได้เห็นผล และเกิดความเชื่อมั่นในวิธีการใหม่เสียก่อน จึงมีพระราชดำริจัดตั้งศูนย์ศึกษาการพัฒนาที่ทรงเรียกว่า พิพิธภัณฑ์ธรรมชาติที่มีชีวิต
พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวได้มีพระราชดำรัส เมื่อวันที่ ๑๑ กันยายน พุทธศักราช ๒๕๒๖ เกี่ยวกับศูนย์ศึกษาการพัฒนา ขออัญเชิญตอนหนึ่งมา ณ ที่นี้ว่า ศูนย์ศึกษาการพัฒนา
“...เป็นการสาธิตการพัฒนาเบ็ดเสร็จ หมายถึง ทุกสิ่งทุกอย่าง ทุกด้านของชีวิตประชาชนที่จะหาเลี้ยงชีพในท้องที่จะทำอย่างไร และได้เห็นวิทยาการแผนใหม่ จะสามารถที่จะหาดูวิธีการจะทำมาหากินให้มีประสิทธิภาพ…”
“...ด้านหนึ่งก็เป็นจุดประสงค์ของศูนย์การศึกษา ก็เป็นสถานที่สำหรับค้นคว้า วิจัยในท้องที่ เพราะว่าแต่ละท้องที่ สภาพฝนฟ้าอากาศและประชาชนในท้องที่ต่างๆ กัน ก็มีลักษณะแตกต่างกันมากเหมือนกัน...” ๑. ทำการศึกษาค้นคว้า ทดลอง วิจัย เพื่อหาแนวทาง และวิธีการที่เหมาะสมกับสภาพแวดล้อมในแต่ละสภาพ เป็นต้นแบบ และตัวอย่างของความสำเร็จ” ที่ท้องถิ่นอื่นที่มีสภาพแวดล้อมใกล้เคียงกันใช้เป็นแหล่งศึกษาเพื่อพัฒนาท้องถิ่นของตนต่อไป
๒. ให้เป็นแหล่งผสมผสานวิชาการ และการปฏิบัติ เป็นทั้งแหล่งความรู้ของราษฎรที่มีอยู่เดิม แหล่งศึกษาค้นคว้าทดลองของนักวิชาการ และเป็นแหล่งปฏิบัติของเจ้าหน้าที่ทางราชการที่เกี่ยวข้อง ทั้งสามกลุ่มนี้จึงสามารถถ่ายทอดความรู้เละแลกเปลี่ยนประสบการณ์ระหว่างกันได้
๓. เป็นการพัฒนาแบบประสมประสานไม่ได้มุ่งพัฒนาเฉพาะด้านไดด้านหนึ่ง แต่จะพยายามพัฒนาในทุกด้าน ใช้ความรู้ในหลายๆ สาขาวิชาผสมผสานให้เกิดประโยชน์สูงสุดแก่พื้นที่นอกจากประสานความรู้แล้ว ยังประสมประสานการบริหารและการดำเนินงานที่เป็นระบบด้วย
๔. เป็นการประสานงานระหว่างส่วนราชการทุกระดับ ที่ดำเนินงานในศูนย์ศึกษาการพัฒนาให้เห็นอย่างชัดเจนว่า การประสานงานจะนำมาซึ่งประสิทธิภาพ และผลสำเร็จของงาน
๕. เป็นศูนย์บริการแบบเบ็ดเสร็จ มีการศึกษา ทดลอง และสาธิตทุกด้าน ทั้งในด้านการประกอบอาชีพเกษตร ศิลปหัตถกรรมพัฒนาการด้านสังคม การศึกษา และสาธารณสุขในลักษณะของ “พิพิธภัณฑ์ธรรมชาติที่มีชีวิต”
“พิพิธภัณฑ์ธรรมชาติที่มีชีวิต” เหล่านี้ได้เป็นประโยชน์อันใหญ่หลวงแก่ราษฎรผู้ยากไร้และแร้นแค้น มีส่วนช่วยให้เกิดทัศนคติที่ดีแก่หน่วยราชการและเจ้าหน้าที่ของรัฐที่รับสนองพระราชดำริซึ่งสามารถเห็นได้อย่างชัดเจน สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี เคยมีพระราชกระแสว่า “...ที่ซึ่งเคยเสด็จพระราชดำเนินไปแล้วในปีต่อ ๆ มาจะดีขึ้น คนมีสุขภาพดีขึ้น สภาพแวดล้อมดีขึ้น เศรษฐกิจดีขึ้น คุ้มกับแรงที่เราเหนื่อย และเงินทองที่เสียไป”
