การป้องกันเป็นมาตรการที่ใช้สำหรับผู้ที่อาจจะเกิดเป็นปัญหาในอนาคต แต่ยังไม่ได้เป็นปัญหาในปัจจุบัน แตกต่างจากการรักษาซึ่งเป็นมาตรการสำหรับผู้ที่ติดยาแล้ว โดยที่การบำบัดรักษาทำได้ลำบากและได้ผลไม่ดีนัก การป้องกันจึงเป็นมาตรการที่สำคัญที่สุด
สาเหตุของปัญหายาเสพติดแตกต่างกันในสังคมหรือชุมชนต่างๆ การป้องกันที่เหมาะสมจึงย่อมต้องแตกต่างกันไปด้วย นอกจากนี้กลุ่มบุคคลเป้าหมายของมาตรการป้องกัน ย่อมมีสภาพด้านบุคลิกภาพและสภาพแวดล้อมแตกต่างกัน จึงจำเป็นต้องเลือกมาตรการป้องกันที่เหมาะสม มาตรการบางอย่างที่เหมาะสมกับคนกลุ่มหนึ่ง อาจกลายเป็นโทษสำหรับคนกลุ่มอื่นได้ ยังไม่มีมาตรการใดอย่างเดียวที่ใช้ได้ผลกับคนทุกกลุ่ม
มาตรการป้องกันอาจแบ่งได้เป็น การป้องกันปฐมภูมิ หรือมาตรการสำหรับผู้ที่ยังไม่เคยเป็นปัญหาหรือยังไม่ได้ติดยา โดยมีเป้าหมายที่จะป้องกันไม่ให้เกิดปัญหาขึ้น กับการป้องกันทุติยภูมิ หรือการป้องกันผู้ที่เคยติดยา และได้รับการบำบัดรักษาจนหยุดยาได้แล้วไม่ให้กลับไปใช้ยาอีก การป้องกัน และปราบปรามการลักลอบผลิตนำเข้า ขนย้าย หรือจำหน่ายจ่ายแจกยาเสพติด ย่อมมีความสำคัญในการทำให้ยาหายากขึ้น โอกาสที่คนจะไปติดยาจะได้น้อยลง
โดยที่ความพยายามที่จะให้มีคนติดยา เพื่อให้มีความต้องการและตลาดสำหรับยาเสพติดชนิดหนึ่งๆนั้นมีส่วนในการทำการระบาดของยาเสพติดเป็นปัญหาร้ายแรงกว้างขวางขึ้นได้ และกระบวนการค้ายาเสพติดเป็นอาชญากรรมที่มีระบบอิทธิพลและเงินทุนมาก ทั้งในระดับภายในประเทศและระหว่างประเทศ มาตรการในการปราบปรามจึงทำได้ยาก และประสบปัญหามากเจ้าหน้าที่ในการปราบปรามอาจถูกปองร้าย และได้รับอันตรายได้ หรืออาจถูกอิทธิพลทางการเงินหรืออื่นๆ ทำให้เกิดการทุจริตประพฤติมิชอบขึ้นได้ ระบบงานและเทคนิควิธีการในการรักษากฎหมายก็มีความสำคัญ
สำหรับยาเสพติดให้โทษที่กฎหมายห้ามการผลิตนำเข้า และจำหน่ายโดยเด็ดขาดนั้น ตำรวจ และสำนักงานคณะกรรมการป้องกันและปราบปรามยาเสพติด เป็นเจ้าหน้าที่ที่มีอำนาจตามกฎหมาย ส่วนวัตถุออกฤทธิ์ต่อจิตประสาท และยาเสพติดที่ยังใช้เป็นยารักษาโรคนั้นการควบคุมเป็นหน้าที่ของสำนักงานคณะกรรมการอาหารและยา กระทรวงสาธารณสุข
