การพิจารณาคุณภาพของอัญมณี ก็เพื่อที่จะทราบถึง คุณสมบัติ คุณค่าและราคาของอัญมณีนั้นๆ ซึ่งขึ้นอยู่กับความนิยมของคน คุณสมบัติตามธรรมชาติของอัญมณีแต่ละประเภทคุณสมบัติเฉพาะตัวของอัญมณีแต่ละชนิด นอกจากนี้คุณภาพของอัญมณีแต่ละประเภท แต่ละชนิด แต่ละเม็ด ก็จะไม่เหมือนกัน มีความแตกต่างกันในรายละเอียดบ้างไม่มากก็น้อย โดยทั่วไปมีหลักเกณฑ์พื้นฐานในการพิจารณาคุณภาพของอัญมณี ดังนี้
๑) สี (Color) เป็นองค์ประกอบสำคัญอันดับแรกในการพิจารณาประเมินคุณภาพของพลอย ซึ่งมีรายละเอียดที่จะต้องพิจารณาหลายประการ เช่นรสนิยมแต่ละบุคคล แต่ละยุคสมัย แต่ละชนชาติความสามารถส่วนบุคคลในการมองสีต่างๆ เป็นต้นสำหรับเพชรถือเอาความไม่มีสีเป็นสำคัญ ส่วนพลอยถือเอาสีของตัวพลอย ความมืด-สว่างและความเข้มของสีพลอย เป็นสำคัญ
๒) ความสดใสไร้มลทิน (Clarity) เป็นองค์ประกอบสำคัญอันดับแรกในการพิจารณาประเมินคุณภาพของเพชร ซึ่งมีรายละเอียดที่จะต้องพิจารณาหลายประการ เช่น ตำหนิภายนอกมลทินภายใน ซึ่งมลทินภายในนั้นจะต้องพิจารณาเป็นกรณีพิเศษเกี่ยวกับ จำนวนความมากน้อย ขนาด ที่ตั้ง และชนิดของมลทินเหล่านั้น เพชรและพลอยส่วนใหญ่ที่สะอาดสดใสไร้มลทิน หาได้ยากมาก
๓) การเจียระไน (Cutting) เป็นการพิจารณาถึง รูปร่าง แบบ สัดส่วน และฝีมือของการเจียระไน การเจียระไน เป็นองค์ประกอบที่สำคัญ คือ ช่วยเพิ่มความงามของสี ความใส ประกายของเพชรและพลอย ให้มีมากขึ้น
๔) น้ำหนัก (Carat weight) น้ำหนักมาตรฐานในการซื้อขายอัญมณี มีหน่วยเป็น กะรัต (Carat) ๑ กะรัตมีน้ำหนักเท่ากับ ๐.๒๐๐ กรัมและใน ๑ กะรัตยังถูกแบ่งย่อยออกได้เป็น ๑๐๐ จุดหรือสตางค์ ดังนั้น ๑ จุด หรือ ๑ สตางค์จะมีน้ำหนักเท่ากับ ๐.๐๐๒ กรัม โดยทั่วไปอัญมณีที่มีขนาดใหญ่จะหายาก ทำให้ราคาต่อกะรัตสูงขึ้น
หลักเกณฑ์ทั้ง ๔ เรียกว่า ๔ C
