พระมหากษัตริย์ไทยนับตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยาเป็นต้นมา ทรงใช้เรือทั้งในราชการสงครามเพื่อป้องกันพระราชอาณาจักรในยามศึกและในราชการทั่วไปในยามบ้านเมืองสงบ ยามใดที่บ้านเมืองว่างเว้นจากศึกสงคราม ก็โปรดให้จัดริ้วกระบวนเรือในการเสด็จพระราชดำเนินทางน้ำในโอกาสต่างๆ แต่ยังคงใช้เรือรบเช่นเดิมและยึดรูปแบบการจัดเรือหลวงสำหรับกองทัพไว้ เพื่อประโยชน์ในการฝึกความพร้อม ต่อมาได้โปรดให้มีการตกแต่งเรือ เช่น ลงรักปิดทองประดับกระจก ตลอดจนตั้งแต่งบุษบก หรือบัลลังก์กัญญา เพื่อให้เหมาะสมกับการใช้เป็นเรือพระที่นั่ง เป็นการประกาศพระเกียรติยศ และให้ประชาชนได้เฝ้าชมพระบารมี ด้วยเหตุนี้การจัดริ้วกระบวนเรือจึงมีระเบียบแบบแผน งดงามอลังการยิ่งขึ้น ดังเช่นที่มีบันทึกไว้ในจดหมายเหตุของชาวฝรั่งเศส ที่เข้ามาพึ่งพระบรมโพธิสมภารในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราชเป็นต้น จึงกล่าวได้ว่า ในสมัยกรุงศรีอยุธยาริ้วกระบวนเรือที่เคยใช้ในราชการสงคราม ได้ผ่านกระบวนการเลือกสรรให้มีความสมบูรณ์แบบทั้งในเชิงช่างศิลป์ และเชิงความคิดอย่างลงตัวแล้วนับเป็นต้นแบบของ “กระบวนพยุหยาตราชลมารค” ที่ยังคงเป็นมรดกทางวัฒนธรรมอันล้ำค่าตกทอดมาจนทุกวันนี้
ธรรมเนียมการจัดริ้วกระบวนพยุหยาตราชลมารคนี้ดำเนินสืบเนื่องต่อมาจนถึงสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ เช่น ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช มีการจัดสร้างเรือพระที่นั่งเพิ่มเติมในริ้วกระบวนให้ครบสมบูรณ์ตามแบบแผนที่มีมาตั้งแต่ครั้งกรุงศรีอยุธยาและได้โปรดให้จัดริ้วกระบวนพยุหยาตรานี้ในการเสด็จพระราชดำเนินเลียบพระนคร อันเป็นส่วนหนึ่งของพระราชพิธีบรมราชาภิเษก นอกจากการจัดสร้างเรือเพิ่มเติมแล้ว ยังทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เจ้าพระยาพระคลัง (หน) เรียบเรียงตำราว่าด้วยการจัดริ้วกระบวนขึ้น เรียกว่า “ลิลิตพยุหยาตราเพชรพวง” เพื่อรักษาโบราณราชประเพณีนี้ไว้ให้คงอยู่สืบไปอีกด้วย ในรัชสมัยต่อมาถือเป็นแบบแผนว่า โดยส่วนใหญ่จะโปรดเกล้าฯ ให้มีกระบวนพยุหยาตราชลมารคในการเสด็จพระราชดำเนินเลียบพระนครอย่างหนึ่ง และในการเสด็จพระราชดำเนินถวายผ้าพระกฐินอีกอย่างหนึ่ง บางครั้งก็จัดเป็นริ้วกระบวนใหญ่บางครั้งก็จัดเพียงกระบวนน้อย ตามสภาพเศรษฐกิจ สังคม และความเหมาะสม พร้อมทั้งได้โปรดเกล้าฯ ให้มีการซ่อมแซมเรือพระที่นั่งที่ชำรุดทรุดโทรมไปตามกาลเวลา หรือในกรณีที่มีความเสียหายมากเกินกว่าจะซ่อมแซมได้ ก็โปรดเกล้าฯ ให้จัดสร้างขึ้นมาใหม่ตามลำดับด้วยเช่น การซ่อมแซมเรือพระที่นั่งครั้งสำคัญในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวและในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นต้น
ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช มีการเสด็จพระราชดำเนินด้วยกระบวนพยุหยาตราชลมารคทั้งกระบวนใหญ่และกระบวนน้อยมาแล้วหลายครั้ง โดยส่วนใหญ่เป็นการเสด็จพระราชดำเนินถวายผ้าพระกฐิน ณ พระอารามหลวง เช่น วัดอรุณราชวราราม เป็นต้นมีบางครั้งที่เป็นการเฉลิมฉลองในโอกาสที่เป็นมหามงคลพิเศษ เช่น การฉลอง ๒๕ พุทธศตวรรษ เมื่อปีพุทธศักราช ๒๕๐๐ และการสมโภชกรุงรัตนโกสินทร์ ๒๐๐ ปี เมื่อปีพุทธศักราช ๒๕๒๕ โดยในการฉลองพระนครครั้งนั้นรัฐบาลได้ดำเนินการซ่อมแซมเรือพระที่นั่งและเรือหลวงที่ชำรุดอยู่ให้มีสภาพดีอีกครั้งหนึ่ง
การซ่อมแซมเรือพระที่นั่งเมื่อครั้งฉลองพระนครนั้น แม้จะทำเป็นการใหญ่ แต่ก็ไม่ได้จัดสร้างเรือพระที่นั่งลำใหม่ขึ้นเพิ่มเติมเพื่อใช้ในราชการ ในมหามงคลวโรกาสที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงครองสิริราชสมบัติครบ ๕๐ ปี เมื่อปีพุทธศักราช ๒๕๓๙ รัฐบาลโดยกองทัพเรือจึงได้ขอพระราชทานพระบรมราชานุญาตจัดสร้างเรือพระที่นั่งลำใหม่ขึ้นเป็นครั้งแรกในรัชกาลนี้ เพื่อน้อมเกล้าน้อมกระหม่อมถวาย ในการนี้ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้กองทัพเรือดำเนินการจัดสร้าง และพระราชทานชื่อเรือพระที่นั่งลำใหม่นี้ว่า “เรือพระที่นั่งนารายณ์ทรงสุบรรณ รัชกาลที่ ๙”
ต้นแบบของเรือพระที่นั่งลำใหม่ที่กองทัพเรือดำริจัดสร้างนี้ คือ เรือพระที่นั่งนารายณ์ทรงสุบรรณ ซึ่งสร้างในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว หัวเรือทำเป็นรูปพระครุฑพ่าห์พระราชทานชื่อว่า “เรือมงคลสุบรรณ” ต่อมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้ทำองค์พระนารายณ์เพิ่มเข้าไปพร้อมกับพระราชทานชื่อใหม่ว่า “เรือนารายณ์ทรงสุบรรณ” กลางเรือทอดบัลลังก์กัญญา ใช้เป็นเรือพระที่นั่งรอง หมายความว่า ใช้สำรองไปในริ้วกระบวนเพื่อใช้แทนเรือพระที่นั่งทรง ในกรณีที่เกิดเหตุขัดข้องไม่สามารกใช้เรือพระที่นั่งทรงต่อไปได้ ในปัจจุบันเรือพระที่นั่งลำนี้มีสภาพตัวเรือที่ชำรุดทรุดโทรมไปเป็นอันมาก คงเหลือแต่โขนเรือซึ่งแกะเป็นรูปพระนารายณ์นารายณ์ประทับยืนเหนือเทพพาหนะ คือ พญาสุบรรณ หรือพญาครุฑเท่านั้นที่ยังคงอยู่ในสภาพดี เวลานี้เก็บรักษาไว้ ณ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ
สำหรับขั้นตอนการจัดสร้างเรือพระที่นั่งนารายณ์ทรงสุบรรณ รัชกาลที่ ๙ นี้ ในส่วนของแบบเรือได้คงขนาดและลักษณะของลวดลายแกะสลักทั้งหลายไว้ตามแบบเรือพระที่นั่งนารายณ์ทรงสุบรรณลำเก่า แต่ได้ปรับปรุงให้โขนเรือมีความสูงเพิ่มขึ้น และส่วนที่เป็นรูปพระครุฑพ่าห์ก็ออกแบบให้มีความงดงามยิ่งขึ้น เพื่อให้เหมาะสมกับส่วนท้ายคือ พร้อมทั้งได้ขยายพื้นที่ของลำเรือให้กว้างขวางขึ้น โดยเฉพาะส่วนที่ทอดบัลลังก์กัญญาและประดับเครื่องสูงทั้งหลาย
เรือพระที่นั่งนารายณ์ทรงสุบรรณ รัชกาลที่ ๙ มีความยาว ๔๔.๓๐ เมตร กว้าง ๓.๒๐ เมตร ลึก ๑.๑ เมตร ระวางขับน้ำเต็มที่ ๒๐ ตัน ใช้ฝีพาย ๕๐ ฝีพาย โขนเรือสร้างด้วยไม้ลงรักปิดทองประดับกระจก จำหลักเป็นรูปพระนารายณ์ทรงเครื่องภูษิตาภรณ์ และมงกุฎยอดชัยมี ๔ กร ทรงเทพศาสตรา คือ ตรี คทาจักร และสังข์ ประทับยืนบนหลังพญาสุบรรณลำเรือเป็นไม้แกะสลักลงรักปิดทองประดับกระจกตลอดทั้งลำเรือ มีลวดลายเป็นลายพุดตาน พื้นเรือทาสีแดงชาด ท้ายเรือส่วนเหนือมาลัยทำเป็นสร้อยหางครุฑ ส่วนปลายสุดทำเป็นกระหนกหางครุฑ ท้องลายของท่อนหางทำเป็นขนครุฑ กัญญาเรือทำลวดลายลงรักปิดทองประดับกระจก แผงพนักพิงแกะสลักลวดลายเป็นรูปครุฑยุดนาคลงรักปิดทองประดับกระจกเสาทาสีดำ ฝ้าดาดหลังคากัญญาเรือเป็นทองแผ่ลาด ลายโคมแย่ง ลงรักปิดทองประดับกระจกพื้นแดงลาย จั่วและผ้าม่านโดยรอบประดับด้วยทองแผ่ลวด พายกับฉากลงรักปิดทอง วางฉัตรเว้น ๒ กระทงต่อฉัตรหนึ่งคัน
เรือพระที่นั่งนารายณ์ทรงสุบรรณ รัชกาลที่ ๙ เริ่มดำเนินการสร้างตั้งแต่ วันที่ ๑ มิถุนายน พุทธศักราช ๒๕๓๗ กองทัพเรือโดยกรมอู่ทหารเรือรับเป็นผู้จัดสร้างตัวเรือ พาย และคัดฉาก ส่วนกรมศิลปากรเป็นผู้ดูแลการออกแบบแกะสลักลวดลาย ตลอดจนการลงรักปิดทองประดับกระจก ซึ่งเป็นงานทางด้านศิลปกรรมของเรือทั้งหมด พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว พร้อมด้วยสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ ได้เสด็จพระราชดำเนินไปทรงวางกระดูกงูเรือ ณ กรมอู่ทหารเรือ กรุงเทพมหานคร เมื่อวันที่ ๕ กันยายน พุทธศักราช ๒๕๓๗ และได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร เสด็จพระราชดำเนินแทนพระองค์ ในพิธีปล่อยเรือพระที่นั่งนารายณ์ทรงสุบรรณ รัชกาลที่ ๙ ลงน้ำเมื่อวันที่ ๕ เมษายน พุทธศักราช ๒๕๓๙ กองทัพเรือได้น้อมเกล้าน้อมกระหม่อมถวายเรือพระที่นั่งนารายณ์ทรงสุบรรณรัชกาลที่ ๙ ณ พระที่นั่งราชกิจวินิจฉัย ท่าราชวรดิฐ เมื่อวันที่ ๙ พฤษภาคม พุทธศักราช ๒๕๓๙ เรือพระที่นั่งนารายณ์ทรงสุบรรณ รัชกาลที่ ๙ นี้ ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้จัดเข้าไว้ในริ้วกระบวนพยุหยาตราชลมารค ในพระราชพิธีถวายผ้าพระกฐิน ณ วัดอรุณราชวราราม เมื่อวันที่ ๗ พฤศจิกายน พุทธศักราช ๒๕๓๙ ตามคำกราบบังคมทูลพระกรุณาของรัฐบาล ให้เป็นส่วนหนึ่งของกิจกรรมเฉลิมฉลองในปีกาญจนาภิเษก
เรือพระที่นั่งนารายณ์ทรงสุบรรณ รัชกาลที่ ๙ ที่จัดสร้างขึ้นในวโรกาสที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงครองสิริราชสมบัติครบ ๕๐ ปีนี้ย่อมเป็นประจักษ์พยานแห่งความจงรักภักดีของชาวไทยทั้งแผ่นดิน ที่พร้อมใจกันร่วมเฉลิมฉลองในโอกาสอันเป็นมหามงคลนี้ นับเป็นนิมิตหมายอันดีว่าด้วยเดชะพระบารมีปกเกล้าปกกระหม่อมชาติไทยของเราจะสามารถบำรุงรักษาขนบธรรมเนียมการจัดริ้วกระบวนเรือพระราชพิธีอันวิจิตรงดงามตลอดจนฝีมือช่างชั้นสูงนี้ไว้ได้ต่อไป เพื่อให้เป็นที่ประจักษ์แก่สายตาของชาวโลกถึงความเป็นชาติเก่าแก่และมีวัฒนธรรมของไทยเราตราบชั่วกาลนาน
