ตำรับท้าวศรีจุฬาลักษณ์ มีชื่อเรียกว่า นางนพมาศ บ้าง เรวดีนพมาศ บ้าง เป็นวรรณคดีที่ยังมีปัญหาเกี่ยวกับสมัยที่แต่ง แต่เดิมมีความเห็นว่าเป็นวรรณคดีในสมัยสุโขทัย แต่ปัจจุบันนักวรรณคดีมีความเห็นตรงกันว่า ตำรับท้าวศรีจุฬาลักษณ์เป็นวรรณคดีที่แต่งเติมหรือแต่งใหม่ในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์โดยใช้เค้าเรื่องเดิม ทั้งนี้เพราะมีเรื่องราวที่เกิดขึ้นในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ เช่น การกล่าวถึงชนชาติอเมริกัน การกล่าวถึงปืนใหญ่ซึ่งไม่มีในสมัยนั้น ถ้อยคำสำนวนเป็นถ้อยคำใหม่ มีคำกลอนซึ่งเกิดขึ้นหลังสมัยกรุงสุโขทัยอยู่ด้วย
ผู้แต่ง ท้าวศรีจุฬาลักษณ์ หรือ นางนพมาศ
จุดมุ่งหมาย เพื่อแสดงถึงขนบธรรมเนียมประเพณีต่างๆ และจริยธรรมของผู้รับราชการฝ่ายใน
ลักษณะการแต่ง แต่งเป็นร้อยแก้ว มีกลอนดอกสร้อยแทรกอยู่ 5 บท
เนื้อหา แบ่งออกได้เป็น 5 ตอน คือ
1. กล่าวถึงชาติและภาษาต่างๆ
2. ยอพระเกียรติพระร่วง เล่าชีวิตของชาวสุโขทัยและสถานที่บางแห่ง
3. ประวัติของนางนพมาศเอง
4. คุณธรรมและการปฏิบัติหน้าที่ของนางสนม
5. พระราชพิธีต่างๆ เช่น พระราชพิธีจองเปรียงลอยพระประทีป (เดือนสิบสอง), พระราชพิธีวิสาขะและพระราชพิธีจรดพระนังคัล (เดือนหก), พระราชพิธีอาษาฒมาส (เดือนแปด), พระราชพิธีอาสวยุช (เดือนสิบเอ็ด) เป็นต้น
ประวัติท้าวศรีจุฬาลักษณ์
ท้าวศรีจุฬาลักษณ์ หรือ นางนพมาศเป็นธิดาของพระศรีมโหสถและนางเรวดี มีรูปสมบัติและคุณสมบัติที่งดงาม ได้รับการอบรมจากบิดา มีความรู้ทางอักษรศาสตร์ พุทธศาสนา ศาสนาพราหมณ์ การช่างของสตรี ตลอดจนการขับร้องดนตรี ถวายตัวเป็นสนมทำหน้าที่ขับร้องถวาย ได้เป็นพระสนมเอกของพระยาลิไท ตำแหน่งท้าวศรีจุฬาลักษณ์
ตัวอย่างบางตอนจากตำรับท้าวศรีจุฬาลักษณ์
1. ข้อปฏิบัติของข้าราชการฝ่ายใน
"อย่าทำรีๆ ขวางๆ ให้เขาว่า อย่าทำเซ่อๆ ซ่าๆ ให้ท่านหัว อย่าประพฤติตัวเก้อๆ ขวยๆ ให้คนล้อ อย่าทำลับๆ ล่อๆ ให้เขาถาก อย่างทำโปกๆ ปากๆ ให้ท่านว่ากิริยาชั่ว จงแต่งตัวให้งามต้องตาคน จะประพฤติตนให้ต้องใจท่านทั้งหลาย จงฝากตัวมูลนายให้กรุณา จงระวังเวลาราชการ….."
2. การประดิษฐ์ โคมในพระราชพิธีจองเปรียง
"ข้าพระองค์สำคัญใจคิดเห็นว่า เป็นนักขัตฤกษ์วันเพ็ญเดือนสิบสอง พระจันทร์แจ่มแสงปราศจากเมฆมลทิน อันว่าดวงดอกชาติโกสุมประทุมมาลย์ มีแต่จะเบ่งบานกลีบรับแสงอาทิตย์ ถ้าชาติอุบลเหล่าใดบานผกาเกสรรับแสงพระจันทร์แล้วก็ได้ชื่อว่า ดอกกระมุท ข้าพระองค์จึงทำโคมลอยเป็นรูปดอกกระมุทซึ่งบังเกิดมีอยู่ยังนัมมทานที อันเป็นที่พระบวรพุทธบาทประดิษฐาน"
ที่มา วรรณคดีสมัยสุโขทัย ของ เอกรัตน์ อุดมพร
ประวัติวรรณคดี 1 ของ อ.เปลื้อง ณ นคร/อ.ปราณี บุญชุ่ม
