สมเด็จพระนารายณ์มหาราช หรือ สมเด็จพระรามาธิบดีที่ 3 หรือในอีกชื่อ คือ สมเด็จพระรามาธิบดีศรีสรรเพชญ พระองค์ทรงเป็นพระมหากษัตริย์ไทยในสมัยกรุงศรีอยุธยา รัชกาลที่ 27 แห่งราชวงศ์ปราสาททอง เสด็จพระบรมราชสมภพเมื่อวันจันทร์ เดือนยี่ ปีวอก พุทธศักราช 2175 เป็นพระราชโอรสในสมเด็จพระเจ้าปราสาททอง กับ พระนางศิริธิดา ภายหลังถูกยกให้เป็นพระราชเทวี ทรงมีพระขนิษฐาร่วมพระมารดา คือ กรมหลวงโยธาทิพ พระองค์มีพระนมที่คอยอุปถัมภ์อำรุงมาตั้งแต่ยังทรงพระเยาว์ คือ เจ้าแม่วัดดุสิต ซึ่งเป็นญาติห่างๆ ของพระเจ้าปราสาททอง กับ พระนมเปรม ที่ระบุว่าเป็นเครือญาติของสมเด็จพระนารายณ์เช่นกัน
สมเด็จพระนารายณ์มหาราช ทรงเป็นพระอนุชาต่างพระมารดาในสมเด็จเจ้าฟ้าไชย ทั้งยังมีพระอนุชาต่างพระมารดาเพิ่มเติม ได้แก่ เจ้าฟ้าอภัยทศ (เจ้าฟ้าง่อย) , เจ้าฟ้าน้อย , พระไตรภูวนาทิตยวงศ์ , พระองค์ทอง และพระอินทราชา โดยในพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาได้ระบุเอาไว้ว่า เมื่อแรกที่สมเด็จพระนารายณ์เสด็จพระบรมสมภพนั้น พระญาติได้เห็นพระโอรสมีสี่กร พระราชบิดาจึงโปรดเกล้าฯ พระราชทานนามว่า พระนารายณ์ราชกุมาร แต่ในทางตรงกันข้าม จากคำให้การของชาวกรุงเก่าและคำให้การของขุนหลวงหาวัดได้เล่าว่า เมื่อครั้งที่เกิดเพลิงไหม้พระที่นั่งมังคลาภิเษก พระโอรสได้เสด็จไปช่วยดับเพลิง ผู้คนที่อยู่ละแวกนั้นก็เห็นพระโอรสมีสี่กร จึงพากันขนานนามว่า พระนารายณ์
การครองราชย์ของพระนารายณ์
สมเด็จพระนารายณ์ มีส่วนสำคัญในการขึ้นครองราชย์ของ สมเด็จพระศรีสุธรรมราชา โดยได้ร่วมมือกับสมเด็จพระศรีสุธรรมราชาในการชิงราชสมบัติจาก สมเด็จเจ้าฟ้าไชย ซึ่งเป็นพระเชษฐาของพระองค์เอง โดยหลังจากที่ช่วยให้ขึ้นครองราชย์ได้แล้ว สมเด็จพระศรีสุธรรมราชา ก็ได้ทรงแต่งตั้งให้สมเด็จพระนารายณ์ดำรงตำแหน่งเป็นพระมหาอุปราชและให้เสด็จไปประทับที่พระราชวังบวรสถานมงคล ภายหลังที่สมเด็จพระศรีสุธรรมราชาครองราชย์ได้เพียง 2 เดือนเศษ พระองค์ก็ทรงชิงราชสมบัติจากสมเด็จพระศรีสุธรรมราชา
สมเด็จพระนารายณ์มหาราช เสด็จขึ้นครองราชย์เมื่อวันพฤหัสบดี แรม 2 ค่ำ เดือน 12 จุลศักราช 1018 เวลา 2 นาฬิกา ปีวอก ซึ่งตรงกับเวลาในปัจจุบัน คือ วันที่ 15 ตุลาคม พุทธศักราช 2199 โดยมีพระนามจารึกในพระสุพรรณบัฎว่า สมเด็จพระรามาธิบดี เป็นพระมหากษัตริย์ลำดับที่ 27 แห่งกรุงศรีอยุธยา มีพระชนมายุเพียง 25 พรรษา และทรงโปรดเกล้าฯ ให้สร้างเมืองลพบุรีขึ้นเป็นราชธานีแห่งที่ 2 ภายหลังที่ประทับอยู่กรุงศรีอยุธยาได้ 10 ปี ทั้งยังเสด็จไปประทับที่ลพบุรีอยู่ทุกๆ ปี ครั้งละเป็นเวลาหลายเดือน ด้วยเหตุผลที่ว่าพระองค์ทรงมีศัตรูรายล้อมอยู่มากมาย อันเป็นเหตุมาจากการเข่นฆ่าล้างบางพระราชวงศ์ด้วยกันหลายครั้งหลายหน รวมถึงเสนาบดีใหม่และเก่าด้วย สมเด็จพระนารายณ์มหาราช ไม่เคยได้เป็นพระมหากษัตริย์ที่ทรงธรรม หรือเป็นธรรมราชาในสายตาของประชาชนเลยแม้แต่น้อย เนื่องจากตลอดรัชสมัยของพระองค์ล้วนแต่มีสงครามทั้งในและต่างประเทศ ทำให้ชาวนาต้องถูกเกณฑ์ไปรบ หรือต้องทนทุกข์กับภาวะแร้นแค้นจากสงคราว จนเกิดเป็นความทุกข์แก่ราษฎรและไม่ก่อให้เกิดประโยชน์อันใดต่อชาวนา
การเสด็จสวรรคตของพระนารายณ์
สมเด็จพระนารายณ์มหาราช เสด็จสวรรคตเมื่อวันที่ 11 กรกฎาคม พุทธศักราช 2231 ณ พระที่นั่งสุทธาสวรรย์ พระนารายณ์ราชนิเวศน์ จังหวัดลพบุรี รวมระยะเวลาครองราชสมบัติ 32 ปี มีพระชนมายุ 56 พรรษา
