หมวดอักษรศาสตร์ - อ่านสารานุกรมไทย

          ในบรรดาผู้ที่เป็นกำลังสำคัญในการจารึกสรรพวิชาลงในจารึกวัดพระเชตุพน นั้นก็คือ สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมสมเด็จพระปรมานุชิตชิโนรส ผู้ทรงเป็นรัตนกวีแห่ง กรุงรัตนโกสินทร์ พระนิพนธ์ในพระองค์ ได้รับการยกย่องว่าเป็นเลิศทางวรรณศิลป์ ไพเราะด้วยภาษาที่ถูกต้องตามแบบแผน อีกทั้งฉันทลักษณ์ที่ใช้ก็เป็นแบบฉบับที่เป็นมาตรฐาน ทั้งนี้หมวดอักษรศาสตร์ และหมวดวรรณคดีนั้น สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมสมเด็จพระปรมานุชิตชิโนรสทรงรับเป็นธุระในการเลือกสรรเรื่องที่จะจารึก ซึ่งได้แก่ ตำราฉันท์วรรณพฤติ ๕๐ แบบ และกลบท การที่ทรงเลือกฉันท์และกลบทมาเป็นแบบอย่างนั้น ก็เพื่อที่จะได้ทะนุบำรุงความรู้ทางอักษรศาสตร์ให้เฟื่องฟู มิให้มีสภาพถดถอย ดังความที่พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชปรารภไว้ว่า
          "ด้วยก่อนเก่าเหล่าลูกตระกูลปราชญ์ 
           ทั้งเชื้อชาติชนผู้ดีมียศศักดิ์
           ย่อมหัดฝึกสึกสาข้างอาลักษณ์ 
           ล้วนรู้หลักพากย์พจน์กลบทกลอน 
           ทุกวันนี้มีแต่พาลสันดานหยาบ 
           ประพฤทบาปไปเสียสิ้นแผ่นดินกระฉ่อน
           จะหาปราชญ์เจียนจะขาดพระนคร 
           จึงขอพรพุทธาไตรญาคุณ" (คัดลอกตามต้นฉบับ)

          ว่าด้วยการแต่งกลอนกลบทและกลอนกลอักษร ซึ่งเป็นศิลปะชั้นสูงในการแต่งคำประพันธ์ กลอนกลบทคือ กลอนซึ่งเพิ่มเติมลักษณะพิเศษในการเล่นคำ สัมผัส หรือวรรณยุกต์ ให้แปลกจากบัญญัติเดิมโดยจินตนาการของ ผู้แต่ง ส่วนกลอนกลอักษรคือ กลอนที่มี วิธีการเขียนยักเยื้องไปต่างๆ ผู้ที่อ่านกลอนกลอักษรได้ต้องเข้าใจชั้นเชิงของผู้แต่ง จึงจะสามารถอ่านได้ถูกต้อง เพลงยาวกลบทมี ๔๐ บท ส่วนเพลงยาวกลอักษรมีจำนวนน้อยกว่า คือ มีเพียง ๑๐ บท กลบทและกลอักษรหลายบทมีลักษณะตรงกับในกลบท เรื่องศิริวิบุลยกิตต์ วรรณกรรมในรัชกาลที่ ๑ ผู้นิพนธ์ประกอบไปด้วยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว กรมหมื่นไกรสรวิชิต หลวงลิขิตปรีชา หลวงนายชาญภูเบศร์ จ่าจิตร์นุกูล ขุนธนสิทธิ์ เพลงยาวนี้เป็นตัวอย่างที่ดีที่แสดงให้เห็นถึงความรุ่งเรืองทางอักษรศาสตร์เป็นอย่างยิ่ง ผู้นิพนธ์จะต้องใช้ความเชี่ยวชาญอย่างเลิศในการสร้างสรรค์ งานนิพนธ์ ซึ่งงดงามและไพเราะทางด้านวรรณศิลป์เช่นนี้ และที่ควรสังเกตก็คือ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงมีส่วนในการพระราชนิพนธ์ถึง ๑๖ บท
           ตัวอย่างกลบทพระราชนิพนธ์ชื่อฉัตรสามชั้น
                  ๏ หวรสวาดิ์โหยถวิลโหยสวาดิ์หวร
           ครวญคนึงนึกคะเนนึกคะนึงครวญ          ใจเศร้าโศกแสนกำศรวญโศกเศร้าใจ
           เอ๋ยอกโอ้หวังวิตกโอ้อกเอ๋ย                 ไฉนฤานี้จึ่งเฉยนี้ฤาไฉน
          ไกลสถานที่สถิตย์ที่สถานไกล               แค้นใจเจบด้วยอาไลยเจบใจแค้น

          นอกจากเพลงยาวกลบทและกลอักษรแล้ว ที่เสาข้างประตูพระระเบียงพระอุโบสถชั้นนอก ก็มีโคลงกลบท ๓๘ บท ผู้นิพนธ์ก็อยู่ในกลุ่มเดียวกับที่แต่งเพลงยาว
                  ถอนออกดั่งนี้
          จำไปไกลเสน่หน้อง      นอนเหงา  จ่อนอ
          จำแม่เจียมจิตรเนา        แต่ห้อง
          สมรแม่พี่ห่างเยาว์          แต่จิตร์
          สมรมิ่งพี่จากน้อง           จากนี้เวรหลัง