ระบบจัดการฐานข้อมูลในยุคต้นๆ นั้นจะมีลักษณะใกล้เคียงกับระบบแฟ้มข้อมูล นั่นคือ ผู้ใช้จะเห็นข้อมูลในลักษณะที่เก็บไว้ในระบบคอมพิวเตอร์ โดยใช้แบบจำลองข้อมูลระดับล่าง หรือระดับพัฒนา ระบบเหล่านี้จะบรรยายโครงสร้างของข้อมูลในฐานข้อมูล ระบบที่มีชื่อเสียงในยุคแรกคือ แบบจำลองข้อมูลเชิงลำดับชั้น (Hierarchical Data Model) หรือแบบจำลองข้อมูลโครงสร้างต้นไม้ (Tree-based Data Model) และแบบจำลองข้อมูลเชิงเครือข่าย (Network Data Model) หรือแบบจำลองข้อมูลโครงสร้างกราฟ (Graph-based Data Model) ซึ่งรูปแบบจำลองข้อมูล ทั้งสองนี้ถูกพัฒนาขึ้นมาในช่วงปี พ.ศ. ๒๕๐๓ - พ.ศ. ๒๕๑๒ รูปแบบข้อมูลทั้งสองนี้จัดเป็นรูปแบบข้อมูลระดับพัฒนา (Implementation Data Model) ปัจจุบันนี้ไม่ได้รับความนิยมแล้ว สืบเนื่องมาจากการที่รูปแบบเหล่านี้ไม่สนับสนุนการดึงข้อมูลด้วยภาษาขั้นสูง (High-level Query Language) อย่างไรก็ตาม จะมีการแนะนำแบบจำลองข้อมูลทั้งสองนี้ต่อไป เพื่อเป็นพื้นฐานความเข้าใจในเรื่องของระบบฐานข้อมูล
ในปี พ.ศ. ๒๕๑๓ นายเท็ด คอดด์ ได้เขียนบทความวิชาการเสนอแบบจำลองข้อมูลแบบใหม่ที่ส่งผลให้เกิดการเปลี่ยนแปลงในสาขาวิชาระบบฐานข้อมูลเป็นอย่างมาก นายคอดด์ได้เสนอให้จัดโครงสร้างของข้อมูลในรูปตาราง ซึ่งเรียกว่า ตารางความสัมพันธ์ (Relation) และเรียกระบบฐานข้อมูลนี้ว่า ฐานข้อมูลเชิงสัมพันธ์ (Relational Database) จุดแตกต่างของแบบจำลองนี้กับแบบจำลองเดิมๆ คือ รายละเอียดของการจัดเก็บข้อมูลจะถูกซ่อนไว้จากผู้ใช้ การเรียกใช้ข้อมูลจะผ่านภาษาสอบถาม (Query Language) ซึ่งเป็นภาษาขั้นสูง ใช้ง่าย และมีประสิทธิภาพสูงภาษาที่ได้รับความนิยมสูงสุดในกลุ่มผู้ใช้ในปัจจุบันคือ ภาษาเอสคิวแอล (SQL : Structured Query Language) ซึ่งสร้างขึ้นโดยใช้พื้นฐานของแบบจำลองเชิงสัมพันธ์ และจะได้กล่าวถึงรายละเอียดของแบบจำลองนี้พร้อมทั้งภาษาเอสคิวแอลต่อไป
เมื่อวันเวลาผ่านไป ความต้องการของระบบฐานข้อมูลที่เริ่มจากแบบรวมศูนย์ก็มีแนวโน้มเปลี่ยนแปลงไปเป็นแบบกระจาย เรียกว่า ฐานข้อมูลแบบกระจาย (Distributed Database โดยข้อมูลและซอฟต์แวร์จัดการฐานข้อมูลมักจะกระจายอยู่ตามจุดต่างๆ เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพในการทำงานให้มีมากยิ่งขึ้น และรวดเร็วขึ้น ซึ่งจะได้กล่าวถึงหลักการต่อไป นอกจากนี้ เรื่องของ ความปลอดภัยและความมั่นคงของฐานข้อมูล ก็เป็นอีกหัวข้อหนึ่งที่จะกล่าวถึง เพราะข้อมูลที่จัดเก็บไว้มีระดับความปลอดภัยแตกต่างกันมากข้อมูลบางชุดสามารถเปิดเผยต่อสาธารณชนได้แต่ข้อมูลบางชุดก็เป็นความลับของแต่ละองค์กร ซึ่งจะอนุญาตให้กลุ่มผู้ใช้บางกลุ่มเข้าใช้เท่านั้น
