ในกระบวนเครื่องเล่นของเด็กนั้น ตุ๊กตาเป็นเครื่องเล่นที่นิยมกันมากทุกยุคทุกสมัย ตุ๊กตาไม่ว่าจะทำด้วยวัสดุอะไรก็ตาม จะช่วยเป็นเครื่องมือที่ลดช่องว่างระหว่างเด็กและผู้ใหญ่ การให้ตุ๊กตาแก่เด็กนั้นเป็นการแสดงความรักของผู้ใหญ่ที่มีต่อเด็ก ก่อให้
เกิดความอบอุ่นแก่เด็ก และทำให้เกิดความผูกพัน
สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรสทรงนิพนธ์ไว้ในหนังสือ "พระประวัติตรัสเล่า" ตอนหนึ่งถึงคุณค่าของตุ๊กตาว่า
"... การเล่นตุ๊กตาก็ให้ความรู้ได้เหมือนกัน เล่นตุ๊กตาตัวใหญ่ เรารักตุ๊กตาเป็นลูก เราได้ความรู้สึกว่าผู้ใหญ่ของเราท่านรักเราอย่างไร นี้เป็นกตัญญู เราเอาอย่างผู้ใหญ่ทำให้แก่ตุ๊กตา หรือจักทำแก่คนภายหน้า นี้เป็นบุพการี และยังรู้จักเย็บผ้า ผสมสีย้อมผ้า เครื่องแต่งตุ๊กตา และอื่นๆ อีก เล่นตุ๊กตาตัวเล็กๆ ทำให้เรา สังเกตวิธีจัดเหย้าเรือนและจัดการงานของผู้ใหญ่ เพื่อจำเอามาเล่นตุ๊กตา..."
ตุ๊กตาให้ทั้งความอบอุ่น ยินดี และความสุขทางใจแก่เด็กและแก่ผู้ใหญ่ ดังที่โรสแมรี วอร์เนอร์ และอิลารี ฟิลลิปส์ เขียนไว้ในวารสาร "สวัสดี" ของบริษัทการบินไทย จำกัด ฉบับเดือนมกราคม-กุมภาพันธ์ ค.ศ. ๑๙๗๘ ว่า
"ตุ๊กตาเป็นสิ่งสากล ให้ความสุขใจ เป็นเพื่อน เป็นความพึงพอใจและภาคภูมิใจของคน จำนวนหลายพันคนทั่วทุกมุมโลก ไม่ว่าผู้เยาว์หรือผู้ใหญ่ล้วนแต่รักตุ๊กตา ผู้สะสมตุ๊กตามีตั้งแต่สมเด็จพระราชินีจนถึงคนสามัญ จนถึงผู้รักและซาบซึ้งในความน่ารักของตุ๊กตาน้อยๆ หลายเผ่าพันธุ์ และจนถึงเด็กหญิงน้อยๆ ที่แสนจะตื่นเต้นเมื่อโอบกอดตุ๊กตาสุดที่รักอย่างแสนสุข
โดยไม่คำนึงถึงเชื้อชาติ การแต่งกายและราคาค่างวดของมัน"
ในโรงเรียนระดับประถมศึกษาและมัธยมศึกษา ตุ๊กตาใช้เป็นอุปกรณ์การศึกษาวิชาต่างๆ ได้หลายวิชาไม่ว่าจะเป็นวิชาสังคมศึกษา วรรณคดีไทย นาฏศิลป์ไทย เป็นต้น นอกจากนั้นยังใช้ประกอบการจัดนิทรรศการในโอกาสต่างๆ ที่เกี่ยวกับเมืองไทย เพื่อเพิ่มความรู้และความสุขใจให้แก่ผู้สนใจทั้งเด็กและผู้ใหญ่ การสะสมตุ๊กตาไว้ชม นับว่าเป็นงานอดิเรกที่ให้ทั้งความรู้และความเพลิดเพลิน
ตุ๊กตาไทยที่กล่าวมาแล้วทั้งหมด นอกจากจะให้ความสุข ความเพลิดเพลินแล้ว ยังให้ความรู้ในด้านชีวิตความเป็นอยู่ของคนไทยในอดีตอีกด้วย เช่น ตุ๊กตาชาววังให้ความรู้เกี่ยวกับคนไทยในสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวและในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ตุ๊กตาไทยแสดงให้เห็นวิถีชีวิตของชาวบ้าน ตลอดจนประเพณีวัฒนธรรมไทยและวัฒนธรรมพื้นบ้านที่น่าสนใจอย่างยิ่ง
ของที่ระลึกที่จัดถวายองค์พระประมุขของประเทศต่างๆ ราชอาคันตุกะในพระองค์พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว หรือแขกของรัฐบาลมักจะเป็นตุ๊กตาไทยของบางกอกดอลล์ ซึ่งเป็นตุ๊กตาไทยที่ประดิษฐ์อย่างประณีตบรรจง ตุ๊กตาเป็นสื่อสำคัญ ในการเผยแพร่เกียรติภูมิและวัฒนธรรมไทยไปสู่ต่างแดน เป็นทูตที่ช่วยเสริมสร้างมิตรภาพและความเข้าใจอันดีระหว่างบุคคลและระหว่างประเทศ
ตุ๊กตาไทยนั้นมีเอกลักษณ์ไทยสูงมาก ถือว่าเป็นมรดกทางวัฒนธรรมของชาติที่ควรทะนุถนอมไว้ตลอดไป และไม่ว่าตุ๊กตาไทยจะมีวิวัฒนาการไปตามกาลเวลาอย่างไร เราก็ควรจะรักษาเอกลักษณ์ไทยในตุ๊กตาของเราไว้ให้ได้
(ดูเพิ่มเติมเรื่อง หัตถกรรมพื้นบ้านเล่มเดียวกัน)
